ارنست مونیز را یادتان هست؟ همان وزیر انرژی دولت اوباما که در ایام برجام در ایران معروف شده بود. خیلی ایرانیان او را با موهای فرفری‌اش و هم‌دانشگاهی‌اش با علی اکبر صالحی به یاد خواهند آورد اما او بیش از هر چیز متخصص منع گسترش تسلیحاتی است و همین بود که آن همه انرژی و سرمایه سیاسی را صرف برجام کرد — توافقی که به نظر پایدار می‌آمد اما در دوران ترامپ مثل خیلی چیزهای دیگر دود شد و به هوا رفت.
مونیز حتما مثل سایر معماران برجام دل خوشی از زوال آن ندارد اما نگرانی‌های آقای وزیر سابق امروز بزرگ‌تر از از این حرف‌ها است. او در شماره جدید مجله «فارین افرز» مقاله‌ای به همراه سناتور سابق، سام نان، نوشته که از عنوانش همه چیز گویا است: «بازگشت به روز قیامت».
مقاله مونیز و نان هنوز منتشر نشده اما چند روز گذشته شاهد اتفاقاتی بوده‌ایم که مهر تاییدی بر نگرانی‌های آن‌ها است. جمعه هفته گذشته آمریکا رسما اعلام کرد که از توافق «نیروهای میان‌برد هسته‌ای» سال ۱۹۸۷ (آی ان اف) با روسیه خارج می‌شود. این توافق واشنگتن و مسکو را از تصاحب موشک‌های زمینی میان‌برد (بین حدود ۳۵۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر) منع می‌کرد. آمریکا مدعی است که روسیه چند سالی است عملا این معاهده را نقض می‌کند، ادعایی که مسکو نمی‌پذیرد. دولت ترامپ شش ماه پیش اعلام کرده بود از این معاهده خارج می‌شود مگر این‌که روسیه رفتارش را عوض کند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور این کشور، همان موقع اعلام کرد که روسیه این تهدید را نمی‌پذیرد و عملا معاهده را تمام‌شده می‌داند.
این حرکت آمریکا تشریفاتی نیست و انتظار می‌رود آزمایش موشک‌هایی که تحت آن معاهده ممنوع می‌بود در همین چند ماه آینده آغاز شوند. مارک تی اسپر، وزیر دفاع آمریکا، روز شنبه گفت خواهان فرستادن موشک‌های زمینی جدید به آسیا است گرچه فقط موشک‌های «عادی» و کوتاه‌برد باشد. مقاله‌ای از «نیویورک تایمز» اما تخمین می‌زند که اولین حرکت در این زمینه شاید آزمایش نسخه‌ای زمینی از موشک میان‌برد تومهاک باشد و ظرف هجده ماه شاهد نسخه عملیاتی آن خواهیم بود. در این تخمین در ضمن می‌خوانیم که موشک‌های بالیستیک زمینی جدیدی با گستره سه تا چهار هزار کیلومتر به زودی وارد زرادخانه آمریکا می‌شوند — آزمایش این موشک‌ها می‌تواند در ماه‌های آینده انجام شود گرچه عملیاتی شدن‌شان احتمالا پنج سال طول می‌کشد.
در مقاله مونیز و نان، که بخش‌هایی از آن در بعضی نشریات منتشر شده‌اند، می‌خوانیم: «از زمان بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲ تا کنون خطر تقابل آمریکا و روسیه با استفاده از سلاح‌های هسته‌ای هرگز مثل امروز بالا نبوده است. اما تفاوت اوضاع امروز با جنگ سرد این است که هر دو طرف به نظر عامدانه چشم خود را بر خطر بسته‌اند».
اما مهمترین کشور هدف حرکت ترامپ نه روسیه که کشوری است که ۳۲ سال پیش که آن معاهده امضا شد اصلا قدرتی موشکی به حساب نمی‌آمد اما امروز چهارمین قدرت بزرگ دنیا در این زمینه به شمار می‌رود: جمهوری خلق چین.
مذاکرات منجر به معاهده «آی ان اف» در دهه ۱۹۸۰ انجام شد، زمانی که ساکن کاخ سفید با وجود مواضع شدید ضدشوروی بیش از تمام روسای جمهور قبلی عزم کاهش و حتی نابودی سلاح‌های هسته‌ای را داشت. در آن دهه وقتی شوروی موشک‌های موسوم به «اس اس ۲۰» را که قابلیت حمل سه کلاهک هسته‌ای داشتند در خاک اروپا به کار گذاشت بحرانی بزرگ در گرفت. آمریکا موشک‌های کروز و پرشینگ ۲ را به اروپا آورد و گمان می‌رفت قاره سبز میدان تقابل هسته‌ای شود. موشک‌های میان‌برد می‌توانستند ظرف ۱۰ دقیقه به هدف برسند. این بخصوص برای شوروی مرگبار می‌بود چرا که طولی نمی‌کشید که از مواضع آمریکا در کشورهایی همچون ترکیه و آلمان غربی وقت مورد هدف قرار بگیرد. مذاکرات مفصل گورباچف و ریگان به «آی ان اف» منجر شد که موشک‌های میان‌برد زمینی (اما نه دریایی و هوایی) را ممنوع کرد.
شوروی که فروپاشید، روسیه جدید به این معاهده پایدار ماند حتی پس از این‌که پوتین رویکردی تهاجمی‌تر از گذشته نسبت به اروپای غربی و آمریکا اتخاذ کرد. اما آیا این تعهد فقط روی کاغذ بود یا در عمل نیز اعتبار داشت؟ آمریکا مدت‌هاست ادعا می‌کند روسیه «آی ان اف» را نقض کرده است. این ادعا در دولت اوباما نیز بارها مطرح شد و رئیس‌جمهور سابق آمریکا حتی نامه‌ای شخصی در این مورد به پوتین نوشت. اما تفاوت او با ترامپ این بود که می‌گفت همه تلاش باید برای حفظ این معاهده باشد و نه خروج یک‌جانبه از آن.
نگرانی‌ها حالا در حالی بالا گرفته که دیگر معاهده مهم مسکو و واشنگتن که معروف به «استارت جدید» است هم کمتر از دو سال دیگر (در فوریه ۲۰۲۱) منقضی می‌شود. این معاهده تعداد سلاح‌های استراتژیک دو طرف را محدود می‌کند. با از میان رفتن آن احتمال بالا گرفتن مسابقه تسلیحاتی بین ابرقدرت‌ها بیشتر از پیش است. بیخود نیست که در مناظره اخیر نامزدهای حزب دموکرات برای ریاست‌جمهوری شاهد بحث داغی در مورد موضوعی بودیم که مدت‌ها بود کمتر مطرح می‌شد: این‌که کدام کشور حاضر به حمله هسته‌ای پیشگیرانه برای نابود کردن رقیب خواهد بود؟
اما اگر سوالی در مورد مقاصد و میزان وفاداری روسیه پوتینی به «آی ان اف» وجود داشته باشد شکی نیست که چین اصلا تعهدی در این زمینه نداشته که به آن پایدار بماند. غول خیزان آسیا مدت‌ها است بی سر و صدا به قدرت نظامی خود می‌افزاید و به ابرقدرتی تبدیل می‌شود که پیش‌بینی حرکات آن دشوار است. تحلیل‌گران تخمین می‌زنند که این کشور پیشرفته‌ترین زرادخانه موشکی عادی در جهان را دارد. موشک‌های میان‌برد چینی قادر به حمله سریع به متحدین آمریکا همچون تایوان، ژاپن و هندوستان هستند و حتی می‌توانند به جزیره گوآم در اقیانوس آرام که بخشی از خاک آمریکا است نیز حمله کنند؛ موضوعی که نظامی‌های آمریکا سال‌ها است درباره آن هشدار می‌دهند.
بنابراین در فردای حرکت جدید ترامپ به جای اروپا باید به آسیا خیره شویم. آیا متحدین آمریکا در این قاره حاضر خواهند بود موشک‌های جدیدی که آمریکا حالا منعی در ساخت‌شان ندارد در خاک خود مستقر کنند؟ گری سمور، مدیر «مرکز کراون برای مطالعات خاورمیانه» در دانشگاه برندیس که قبلا استراتژیست اصلی هسته‌ای در شورای امنیت ملی اوباما بود در رسانه‌ها گفته که نه کشورهای اروپایی و نه ژاپن و کره جنوبی حاضر به چنین کاری نخواهند بود.
در سال ۲۰۱۶ که آمریکا تصمیم گرفت سامانه ضدموشکی تاد را در کره جنوبی به کار بگذارد، چین دست به تحریم گسترده کره جنوبی زد (تا همین امروز ممنوعیت پخش فیلم‌های کره‌ای مثل «انگل»، برنده اخیر نخل طلای جشنواره کن، را بخاطر همان موضع چین می‌دانند!). چین حالا در مقابل موشک‌های میان‌برد هسته‌ای در نزدیکی خاک خود چه خواهد کرد؟
ترامپ هفته پیش گفت آمریکا دنبال معاهده جدیدی است که جای «آی ان اف» را بگیرد و نه فقط روسیه که چین را هم شامل شود. رئیس کاخ سفید مثل همیشه حرف‌های بزرگی می‌زند. آیا او واقعا موفق خواهد شد هم مسکو را پای میز بیاورد و هم پکنِ در حال رشد را راضی به محدود کردن زرادخانه موشکی خود کند؟ نشانه‌ای از ممکن بودن چنین چیزی به چشم نمی‌خورد. آن‌چه فعلا شاهد آن هستیم از میان رفتن معاهده‌های مهارکننده و گسترش سریع تسلیحات است: موشک‌های میان‌برد کره شمالی، موشک‌های اسکندر روسیه و حالا موشک‌های جدید آمریکا و روسیه. مونیز و نان بیخود نگران «روز قیامت» نیستند.
