حرفهای «حمیدرضا عارف»، پسر «محمدرضا عارف»، معاون رییس‌جمهوری در دورهٔ دوم ریاست سیدمحمد خاتمی (۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴)و چهره شاخص اصلاح‌طلب که ادعا کرده بود موفقیتش در زندگی به خاطر تاثیر «وراثت» است، از جنجالی ترين حرف های روزهای گذشته بود. کاربران رسانه‌های اجتماعی که ادعای این «آقازاده» را توهین‌آمیز تلقی کردند، دست به کارزاری اینترنتی زدند و هشتگ «ژن_خوب» برای مدتی رایج شد.فارغ از بحث های سياسی، ژن والدین واقعا چه تاثیری در موفقیت‌های آموزشی فرزندان دارد؟ این سوالی بسیار جدی است که سال گذشته شماری از مهم‌ترین محققان علم ژنتیک در جهان گرد هم آمدند تا با انجام تحقیقی گسترده روی این موضوع، پاسخی برای آن پیدا کنند. نتیجه کار آن‌ها در شماره ۵۳۳ مجله «نیچر» در ماه می ۲۰۱۶ منتشر شد. آن‌ها بر اساس تحقیق روی جامعه آماری که شامل نزدیک به ۳۰۰هزار نفر در سراسر جهان می‌شود، به این نتیجه رسیدند: «دستآوردهای آموزشی به شدت تحت تاثیر عوامل اجتماعی و سایر عوامل محیطی قرار دارد. اما تخمین زده می‌شود که عوامل ژنتیکی هم حداقل ۲۰ درصد در تفاوت افراد مختلف در این زمینه نقش دارند.» این مطالعه حتی ۷۴ جایگاه کروموزومی که به نوعی با دستآوردهای آموزشی ارتباط دارند را مشخص کرده است.
یکی از محققان این پژوهش، متخصصی ایرانی است به نام دکتر «بهروز علیزاده» که مدرک پزشکی خود را از دانشگاه «علوم پزشکی» تهران گرفته و حدود دو دهه است در هلند به ادامه تحصیل و کار مشغول است. او دکترای دوم خود را در سال ۲۰۰۵ از دانشکده پزشکی دانشگاه «اراسموس» در روتردام گرفت و در حال حاضر دانشیار صاحب کرسی در دانشکده همه‌گیرشناسی (اپيدميولوژي) دانشگاه «خرونینگنِ» هلند است. «ایران‌وایر» از او پرسیده است:
در تحقیق معروفی که انجام داده اید، آیا بالاخره فهمیدید که وراثت ژنتیک در موفقیت آموزشی نقش دارد یا نه؟
- هم بله و هم نه. هدف از آن تحقیق این بود که ببینیم آیا بنیاد ژنتیکی برای سال‌هایی که فردی در مدرسه یا دانشگاه سپری می‌کند یا سطح تحصیلاتی که به آن می‌رسد، وجود دارد یا نه؟ دلیل این بود که اگر تحصیلات یا موفقیت در تحصیلات را به نوعی مربوط به قوه ادراک و هوش بدانیم، ما از قبل می‌دانیم که این دو پارامتر تا حدودی بنیان ژنتیکی دارند. در ضمن، می‌توان گفت که موفقیت آموزشی می‌تواند نتیجه کارکرد بعضی ژن‌ها باشد. البته که ژن‌ها تنها عامل درگیر نیستند؛ برای همین گفتم هم آری و هم نه. عوامل بسیار دیگری هم در این‌که فردی بتواند به سطحی از تحصیلات برسد، دخیل هستند. اما در این مطالعه به این نتیجه رسیدیم که بعضی متغیرهای ژنتیکی موجود در «دی ان ای» می‌توانند به سطوح تحصیلات و سال‌هایی که فرد مشغول تحصیلات بوده، مربوط باشند. بگذارید توضیح دهم که متغیر ژنتیکی چیست؛ افراد دی ان ای خود را از پدر و مادرشان دریافت می‌کنند و وقتی تغییری در این دی ان ای رخ دهد، این تغییر را «متغیر» می‌نامیم. همه ما دو نسخه دی ان ای از پدر و مادرمان دریافت می‌کنیم و وقتی نسخه‌ای، کدی متفاوت داشته باشد، متغیر ژنتیکی نامیده می‌شود. به زبان ساده، این تفاوت کدها در بعضی مناطق خاص دی ان ای در ارتباط با دستآوردهای آموزشی هستند. این نتیجه تحقیقی بود که ما انجام دادیم. در پاسخ به سوال شما که آیا بعضی دستآوردهای آموزشی را می‌توان بر بنیان ژن دانست، باید گفت تا درصدی بله اما به طور کامل نه.
به تازگی در ایران پسر یکی از سیاستمداران ادعا کرده است که ژن خوب باعث موفقیت او شده و همین حرف او جنجالی در شبکه های اجتماعی برپا کرده است. آیا چنین ادعایی می‌تواند صحت داشته باشد؟ یعنی تاثیر خوب ژن والدین در موفقیت؟
- من خیلی از ماجرایی که شما تعریف می کنید، با خبر نیستم اما می‌توان گفت انسان‌ها خصیصه‌هایی دارند که تعیین می‌کنند چه کسی هستند و چه رفتاری دارند. حالا می‌توان گفت این خصیصه‌ها می‌توانند بر موفقیت اقتصادی، آموزشی، اجتماعی و غیره تاثیر بگذارند. اگر یک قدم به عقب‌تر برگردیم، می‌بینیم که خصیصه‌های انسانی، رفتار و فیزیک انسان (طول قد، میزان ظرفیت مغز، مشخصه‌های فیزیکی بدن) تا حدودی توسط عوامل ژنتیکی تعیین می‌شوند. از آن‌جا به این نتیجه می‌رسیم که ژن‌هایی که آدم از نیاکان خود دریافت می‌کند، می‌توانند به شیوه‌ای عمل کنند که بعضی خصیصه‌ها در فردی مشخص غالب شوند و نتیجه آن می‌تواند موفقیت باشد؛ مثلا قهرمان بوکس، شنا یا دوچرخه‌سواری شدن و یا رسیدن به کارشناسی بسیار عالی در زمینه‌ای حرفهای. این را می‌توان گفت اما آن‌چه نمی‌توان گفت، این است که ژنتیک تنها عامل موثر است. داشتن ژن خاص به خودی خود به آدم برتری نمی‌دهد چون همان قدر احتمال دارد که افرادی در همان جامعه با ژن‌های مشابه به موفقیت نرسند. بعضی عوامل محیطی هستند که به افرادی اجازه استفاده بهتر از فرصت‌ها را می‌دهند. در نتیجه، غلط نیست بگوییم که ژن‌ها در موفقیت افراد نقش دارند اما همان قدر درست است که بگوییم شرایط، عوامل محیطی و اوضاعی که افراد با آن روبهرو هستند نیز اهمیت دارند. عوامل بسیاری هستند که دست به دست هم می‌دهند تا فردی به دستآوردهایی مشخص برسد.
این درست است که وقتی فردی پزشک یا مهندس است، احتمال این‌که فرزندانش نیز در همان زمینه موفق شوند، بیش تر است؟
- بین این دو رابطه‌ای وجود دارد. معمولا عوامل خانوادگی دخیل هستند و ژن هم می‌تواند نقشی داشته باشد؛ مثلا در خانواده‌هایی که والدین در آن مهندس و پزشک هستند، احتمال این‌که فرزندان نیز پزشک و مهندس بشوند، بیش تر است. البته رابطه این دو متوسط است؛ یعنی نه خیلی کم، نه خیلی زیاد. وقتی فردی می‌بیند که پدرش پزشک است، احتمال پزشک شدن او بیش تر می‌شود؛ به ویژه در میان ایرانیان که شغل و تحصیلات تا حدودی ارتباط خانوادگی دارند. بر خلاف غرب که از این لحاظ ناهمگون‌تر است. خلاصه این‌که تحصیل‌کرده بودن پدر و مادر من باعث می‌شود امکان تحصیل‌کرده بودن من هم بیش تر شود. درست مثل وقتی که قد بلندتر بودن یا بالاتر بودن ضریب هوشی (آی کیو) در والدین، احتمال این عوامل در فرزندان را بالا می‌برد.
بین علوم انسانی و اجتماعی و رشته شما معمولا شکافی وجود دارد که این اواخر خیلی‌ها مثل شما کوشیده‌اند آن‌را پر کنند؛ مثلا خیلی از متخصصان این علوم می‌گویند نتایج تحقیقات شما می‌تواند گمراه کننده باشد. آن ها معتقدند عواملی اجتماعی پشت گروه‌هایی که از ژن خاصی برخوردارند، قرار دارند که دیده نمی‌شوند و در واقع، انتخاب گروه مورد تحقیق صحیح نیست.
- هدف ما در تحقیقات اخیر، همکاری با علوم اجتماعی بوده و خیلی در این مورد مشتاقیم. می‌خواهیم دو جهان جامعه‌شناسی و ژنتیک را گرد هم بیاوریم که پیش از این همیشه از همدیگر جدا بوده‌اند و سعی کنیم بین این دو طرف تبادل دانش شود. شیوه ایجاد ارتباط بین این دو زمینه، انجام همین تلاش‌های مشترک است. اما در مورد مساله‌ای که گفتید، در این تحقیق ما اطلاعاتی را از ده‌ها هزار نفر از ده‌ها کشور مختلف جمع کرده‌ایم و وقتی چنین داده‌ای داشته باشید، احتمال انتخابی بودن نمونه‌ها و یا مخدوش بدون نتایج خیلی ناچیز است.
آیا ژن افراد در طول زندگی آن ها امکان تغییر دارد؟
- ژن‌ها در طول عمر فرد عوض نمی‌شوند. در طول تکامل، یعنی در طول نسل‌ها تغییر می‌کنند. اما این تغییرات بسیار کند و بسیار کم هستند. ژن‌هایی که ما از پدر و مادر خود می‌گیریم، در طول عمرمان ثابت می‌مانند اما برای کل بدن انسان پارامترهای ثابتی در مورد وضعیت ژنی وجود دارد و احتمال ایجاد موتاسیون هنگام انتقال ژن به فرزندان هست. حالا همین موتاسیون سپس به نسل بعدی می‌رسد و بعد از ۱۰، ۱۵ یا ۲۰ نسل تغییری که در ژن ایجاد شده، رایج می‌شود. البته به شرطی که تغییر ژنتیکی ایجاد شده خیلی تغییر مضری نباشد. پس عوامل محیطی و تکاملی هستند که در تحول ژن‌ها نقش دارند. اما آیا مثلا این تغییرات باعث باهوش‌تر شدن ما می‌شوند؟ آن مساله دیگری است!
