دیپلماسی پینگ‌پنگ. دیپلماسی بیس‌بال. دیپلماسی ارکستر. استفاده از واژه دیپلماسی با پسوندهای غیرسیاسی سابقه طولانی دارد. وقتی روابط دیپلماتیک بین کشورها قطع می‌شود، روابط غیرسیاسی و «انسان به انسان» است که می‌تواند راهی باشد برای گشودن در مذاکره و گفت‌وگو بین دولت‌های متخاصم. مبادله بازیکنان پینگ‌پنگ بین چین و آمریکا در اوایل دهه ۱۹۷۰، مسابقات هاکی بین کانادا و شوروی سابق در همان دهه، بازی‌های دوستانه بیس‌بال کوبا و آمریکا در سال ۱۹۹۹ و دیدار ارکستر فیلارمونیک نیویورک از کره شمالی در سال ۲۰۰۸ نمونه‌هایی از روابط فرهنگی و ورزشی بین کشورهای متخاصم است که گاه موفق به گشودن در روابط دیپلماتیک شده‌اند، و گاه نه.
قائله ایران و عربستان که از سه سال و اندی پیش با قطع روابط دیپلماتیک مدام شدت گرفته است، از مضرترین خصومت‌های منطقه و جهان است. آیا بهبود تجربه حجاج ایرانی در مراسم حج امسال و روی خوش عربستانی‌ها به برخی از خواسته‌های ایران می‌تواند خبر از بهبود این روابط بدهد؟
رسانه‌های متعددی در ایران، از تجربه متفاوت زایران ایرانی در حج امسال خبر داده‌اند. برای مناسک حج امسال، ۳۶۰ پرواز از ایران ،۱۹۱ به مدینه و ۱۶۹ به جده، در طول ۲۹ روز انجام شد تا بیش از ۸۸۵۰۰ زایر ایرانی وارد خاک عربستان شوند.
مطابق رسم معمول، اول زایران اهل سنت ایران عازم می‌شوند و سپس بقیه. مقامات عربستانی از بعضی از ایرانیان در فرودگاه به گرمی استقبال کردند. علیرضا رشیدیان، رئیس سازمان حج و زیارت ایران، گفت امسال تحویل چادرها به ایران زودتر انجام شده است و خدمات ارائه شده نسبت به پارسال «رشد کمی و کیفی خوبی» داشته است. هفته‌نامه انگلیسی‌زبانِ «عرب نیوز» ریاض، خبر عمل جراحی موفق یک زایر ۵۸ ساله ایرانی در بیمارستان ملک‌عبدالله مکه را با تیتر درشت منتشر کرده است. در رسانه‌های هر دو کشور تیترهای خوش‌بینانه‌ای حول محور حج مشاهده شده است.
اما مهمترین اخبار مربوط به حج، از چنین داستان‌هایی فراتر می‌رود و در سطح دیدارهای رسمی مقامات مشاهده می‌شود. در چنین وضعیتی که روابط دیپلماتیک رسمی بین تهران و ریاض قطع است، دیدارهای مکرر مقامات سازمان‌های حج، که در هر دو کشور رابطه نزدیکی با سران دولت دارند، مهمترین دیدارهای دیپلماتیک محسوب می‌شوند.
ماه گذشته، محمد آزاد، معاون سازمان حج و زیارت ایران، اعلام کرد که عربستان با درخواست ایران مبنی بر افزایش دو هزار نفره سهمیه سالانه حج تمتع، که تا سال گذشته، ۸۶۵۵۰ نفر بود، موافقت کرده است. بنا به مصوبه سازمان همکاری اسلامی، سهمیه هر کشور از حج بر اساس جمعیت آن با نسبت یک به هزار تعیین می‌شود، اما ریاض متهم است که گاه با ملاحظات سیاسی در این سهمیه دست‌کاری می‌کند. بعید به‌نظر می‌رسد که افزایش سهمیه ایران اتفاقی بوده باشد.
رشیدیان هفته گذشته دیداری مهم با محمد صالح بن طاهر بنتن، وزیر حج و عمره عربستان داشت. رشیدیان در این دیدار خواستار «راه‌اندازی کنسول‌گری و یا ایجاد دفتر حافظ منافع ایرانیان در عربستان» شد و گفت، هدف از این کار «حفظ عزت، کرامت و امنیت زایران و عمره‌گزاران ایرانی» است.
جالب این‌جاست که وزیر عربستانی نه تنها واکنش مثبتی نسبت به این پیشنهاد نشان داد، بلکه تاکید کرد که ریاض کوشیده است تا امسال «تسهیلات ویژه‌ای برای حجاج ایرانی» در زمینه صدور ویزا فراهم کند. او همچنین گفت: «در بازدیدها و سرکشی‌ها، نسبت به رفتار مناسب و درخور شان زایران ایرانی تاکید کرده‌ام».
وزیر عربستانی در پایان پیشنهاد کرد که نیروهای کنسولی ایران در قالب دفتر حفاظت منافعی که می‌تواند در سفارت سوییس گشوده شود، اعزام شوند. او به همتای ایرانی‌اش گفت که آن موضوع را «شخصا پیگیری می‌کنم».
این دیدارهای حج را می‌توان با دیدار پر سر و صدای مقامات ایران و امارات در ۳۰ ژوئیه مقایسه کرد. آن دیدار نیز درباره موضوعات غیرسیاسی، شیلات و ماهی‌گیری، بود، اما در تمام جهان به عنوان احتمال بهبود روابط بین تهران و ابوظبی مورد توجه قرار گرفت.
از سوی دیگر، خبرگزاری آناتولی ترکیه هم مدعی شد که امیر دوبی ، امارت کوچکی که نفت ندارد و در سال‌های اخیر قدرت سیاسی‌اش در امارات، نسبت به امارت ابوظبی کمتر شده است، خواهان تغییر سیاست کشورش نسبت به ایران شده است. حتی در فضای مجازی، بعضی از کاربران طرفدار ریاض، امارات را متهم کردند که دارد تهران را به جای ریاض انتخاب می‌کند.
شاید چنین برخوردهایی بود که باعث شد که انور قرقاش، وزیر مشاور امور خارجه امارات، در توئیتر تاکید کند که ابوظبی و ریاض درباره ایران «هم‌سو» هستند، اما بیافزاید که رویکرد سیاسی را به مواجهه ترجیح می‌دهند. جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، چند روز پیش در نشست خبری‌ای که به مناسبت روز خبرنگار برگزار شد، بر موضع همیشگی دولت روحانی تاکید کرد، و گفت: «در گفت‌وگو باز است، ما آمادگی داریم. گفت‌وگو به نفع منطقه، عربستان سعودی و همه کشورهای منطقه است.» او البته در عین حال شایعه تماس‌هایی از جانب ولیعهد عربستان با ایران را رد کرد.
برخی از تحلیل‌گران دیپلماتیک در ایران نیز از احتمال بهبود روابط خبر داده‌اند. امیر موسوی، تحلیل‌گر امنیتی، در «الجزیره» گفت که عربستان از این‌که آمریکا از آن فقط «باجگیری» می‌کند و دارد اقتصاد آن کشور را به فرسایش می‌کشاند ناراضی است. او تلویحا از احتمال اتخاذ رویکرد متفاوتی نسبت به ایران از سوی ریاض خبر داد.
صباح زنگنه، سفیر سابق ایران در سازمان همکاری اسلامی، نیز گفت که عربستان برای أن‌که آماده برگزاری نشست گروه بیست بشود، می‌خواهد «روابطش با ایران را بهبود ببخشد». تا برگزاری نشست ۲۰ حدود سیزده ماه باقی مانده است. این نشست در نوامبر ۲۰۲۰ در ریاض برگزار خواهد شد. زنگنه گفت، تا کنون سابقه نداشته است که کشوری میزبان گروه ۲۰ باشد که در حال جنگ با همسایه خود است.
این در حالی است زنگنه حدود چهار ماه پیش در واکنش به گفته‌های آیت‌الله خامنه‌ای راجع به عربستان، به ایسنا گفته بود که رهبر ایران از تغییر رفتار حکام عربستان ناامید شده است. اما وی چند روز پیش به «فرارو» گفت: «احتمال تلاش عربستان برای بهبود رابطه با ایران وجود دارد. اما باید منتظر شد و دید که اقدامات عربستان چیست و تا چه حد جدی است؟ اقدامات عربستان می‌تواند یک‌بار مصرف و فقط یرای اجلاس گروه بیست باشد، و از طرفی هم می‌تواند اتفاق مهم تازه‌ای در اصلاح سیاست‌ها و شروع همکاری‌های منطقه‌ای تلقی شود».
منافع عربستان از پایان یافتن قائله با ایران روشن است. در چنان حالتی، درگیری با نیروهای نزدیک به ایران در جهان عرب، به‌ویژه در لبنان، عراق و یمن و تا اندازه‌ای حتی فلسطین، کاهش خواهد یافت. این نکته به‌خصوص در مورد یمن اهمیت دارد. جنگ طولانی عربستان در یمن که در طی آن جنایات جنگی متعددی مرتکب شده است، این کشور را به نتیجه سیاسی دلخواهش نرسانده است، باعث مختل شدن امنیت، به‌ویژه در نواحی جنوبی همجوار با یمن شده است، و به بدنام شدن عربستان در سراسر جهان نیز انجامیده است. پایان قائله با ایران می‌تواند همگام با پایان تدریجی جنگ در یمن باشد. همچنین، می‌تواند یکی از فصل‌های قائله پیچیده با قطر را نیز به حل نزدیک‌تر کند، و خطر درگیری با ایران در خلیج فارس را نیز کاهش دهد.
برگزاری مناسک حج، از سالیان سال پیش زمینه‌ساز روابط دیپلماتیک بوده است. حتی نادر شاه افشار نیز برای اعزام حجاج ایرانی با دولت عثمانی مذاکره می‌کرد. در روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان نیز حج همیشه یکی از موضوعات اصلی بوده است.
حال باید دید آیا گل و شیرینی‌هایی که در جده و مدینه به زایران ایرانی تعارف شد و دیدارهای علنی و مخفی در سرزمین مقدس مسلمانان، راهگشای تخاصمات موجود در منطقه نیز خواهد بود، یا خیر.
