انتشار در ایندپندنت فارسی
در روز ۲۲ سپتامبر سال ۲۰۰۴ دیپلماتی از هیات نمایندگی ایران در مجمع عمومی سازمان ملل میکروفن را در اختیار گرفت تا سخنانی ایراد کند. صحبت‌های او خارج از بخش اصلی سخنرانی رهبران کشورها بود و جزو مواردی که به «حق پاسخ» معروف است، یعنی زمانی که کشوری در پاسخ به اشاره به نام کشورش در سخنرانی دیگران این حق را پیدا می‌کند که پاسخ دهد. دیپلمات یکی از گلایه‌های دیرین ایران را تکرار کرد: اعتراض به «ادعاهای غیرقابل قبول وزیر خارجه امارات متحده عربی در مورد تمامیت ارضی کشورم».
می‌توان حدس زد که از نظر تمام حضار و حتی شاید خود دیپلمات، این رویدادی معمولی بود؛ روزی دیگر از روزهای سازمان ملل. اما یک موضوع در مورداین دیپلمات باعث شد آن روز در تاریخ ایران ثبت شود. آن دیپلمات، پیمانه هسته‌ای، اولی زنی بود که از طرف ایران در مجمع عمومی سازمان ملل سخن می‌گفت. از ۷۳ نشستی که مجمع عمومی سازمان ملل تا کنون برگزار کرده ایران در تمام آن‌ها به جز پنج مورد حاضر بوده (آخرین غیبت ایران به سال ۱۹۵۴ یعنی سال بعد از کودتای ۲۸ مرداد برمی‌گردد.) در این میان ۲۱ مرد در بخش اصلی صحبت کرده‌اند که تنها یک نفرشان شخص اول مملکت بوده است (محمدرضا شاه پهلوی که در سال ۱۹۴۹ نه در بخش رسمی بلکه در یکی از بخش‌های جنبی مجمع سخنرانی کرد.) سی و سه نفر نیز با استفاده از «حق پاسخ» در صحن مجمع عمومی از جانب ایران صحبت کرده‌اند که تنها دو نفرشان زن بوده‌اند، پیمانه هسته‌ای در سال ۲۰۰۴ و فروزنده ودیعتی در سال ۲۰۱۵.
زنان دیپلمات
جهان مدرن بر بنیان‌های مردسالار ساخته شده و ورود زنان به تالارهای دیپلماسی آسان نبوده. تاریخدانان سال‌ها اولین سفیر زن جهان را الکساندرا کولونتای، نظریه‌پرداز برجسته مارکسیست، دانسته‌اند که در سال ۱۹۲۲ در سفارت شوروی در نروژ به کارگماشته شد و مدتی بعدی رئیس سفارتخانه شد. پژوهش‌های جدید اما نمونه دیگری پیدا کرده‌اند: دیانا آبکار زنی که حوالی سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ اولین و آخرین سفیر «جمهوری اول ارمنستان» در ژاپن بود. این جمهوریِ کوتاه‌عمر سپس به دست نیروهای شوروی سرنگون شد و آبکار هم به زندگی تجاری خود در ژاپن ادامه داد. او در سال ۱۸۵۹ در رانگونِ برمه متولد شده بود و از خانواده معروف آبکار بود که از ارمنی‌های جلفای نو اصفهان هستند که برای تجارت به شبه‌قاره هند روی آورده بودند. بدین‌سان می‌توان گفت اولین سفیر زن جهان از خانواده‌ای ایرانی می‌آمده! (البته به نظر می‌رسد «سفارتِ» خانم آبکار بیشتر در سطح «کنسول افتخاری» بوده باشد.)
بیشتر کشورهای دیگر (از جمله آمریکا) اولین سفیر زن‌شان را در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم منصوب کردند. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها ویجایا لاکشمی پاندیت، دیپلمات هندی و خواهر سرشناس جواهر لعل نهرو بود که در سال ۱۹۵۳ به عنوان اولین رئیس زن مجمع عمومی سازمان ملل برگزیده شد. اولین سفیر زن هند که از درون کادر دیپلماتیک ظهور کند و منصوب سیاسی نباشد البته خانم موهتاما بود که در سال ۱۹۷۰ سفیر هند در مجارستان شد. بسیاری کشورها هنوز تازه‌وارد هستند. عربستان تنها همین چند ماه پیش اولین سفیر زن خود را منصوب کرد: ریما بنت بندر، سفیر ریاض در واشنگتن.
در ایران زمان پهلوی دوم، پس از انقلاب سفید، زنان به تدریج وارد دستگاه دیپلماسی شدند. نسرین حکمتی و شیرین طهماسب هانتر دو نفر از اولین زن‌هایی هستند که با قبولی در کنکور وزارت خارجه وارد کادر سیاسی آن شدند. خانم هانتر از ۱۹۶۶ تا انقلاب ایران از دیپلمات‌های مشغول در سفارتخانه‌های ایران در لندن و ژنو بود و از جمله به یکی از سمت‌های بالای نمایندگی ایران در مقر سازمان ملل در ژنو رسید. او در سال‌های پس از انقلاب از اساتید برجسته دانشگاه‌های آمریکا بوده و از این رو بیشتر شناخته شده است اما بعضی روایات می‌گویند اولین زن دیپلمات ایرانی در واقع نسرین حکمتی است. از جمله فریدون مجلسی، دیپلمات زمان پهلوی، که در گفتگو با وب‌سایت پرشیا دایجست تعریف می‌کند که در سال ۱۳۴۳ شاه پس از دیدار با خانم حکمتی شخصا دستور به «منع اشتغال بانوان در کادر سیاسی وزارت امور خارجه» داده و این‌گونه حکمتی وارد کار شده.
اولین زن سفیر ایرانی اما منصوب سیاسی بود. مهرانگیز دولتشاهی، فعال حقوق زنان و نماینده مجلس از کرمانشاه در سال ۱۳۵۴ به سفارت ایران در دانمارک منصوب شد تا تاریخ‌ساز باشد. اما انقلاب ۵۷ نه تنها باعث برکناری دولتشاهی شد که خیلی پیشرفت‌های دیگر زنان را نیز ملغی کرد. پیمانه هسته‌ای سال‌ها بعد در گفتگویی می‌گوید: «دیپلمات‌های زنی که در خارج کشور مشغول کار بودند به کشور بازگردانده شدند؛ در حالی که لزوما همه آقایان دیپلمات به کشور بازگردانده نشدند.» این دیپلمات جمهوری اسلامی یادآوری می‌کند که در زمان پهلوی دوم با وجود کم‌تر بودن تعداد زنان تحصیل‌کرده زنانی بودند که «گرچه تعدادشان کم بود اما در سفارتخانه‌ها مشغول به کار بودند».
وقتی دانشکده روابط بین‌الملل در وزارت خارجه جمهوری اسلامی تاسیس شد تا دهه ۸۰ ورود دختران به آن ممنوع بود. زنانی هم که در دستگاه دیپلماسی بودند اجازه فرستادن شدن به ماموریت‌های ثابت را نداشتند. تنها از اواسط ریاست‌جمهوری محمد خاتمی بود که این اوضاع تغییر پیدا کرد.
پیش از همه این‌ها البته یک زن در یکی از مهم‌ترین سفرهای دیپلماتیک جمهوری اسلامی حاضر بود. مرضیه حدیدچی دباغ که در سال ۱۳۶۷ به همراه آیت‌الله جوادی آملی و جواد لاریجانی به مسکو رفت تا با یکی از قوی‌ترین مردان جهان، میخائيل گورباچف، نماینده اتحاد شوروی، دیدار کند. حدیدچی تعریف می‌کند که پسر آیت‌الله خمینی از او خواسته عازم این ماموریت شود: «حاج احمد آقا فرمودند که حضرت امام نامه‌ای برای آقای گورباچف دارد و از بین خانم‌ها شما انتخاب شده‌اید.» آن نامه معروف به شیوه‌های غریب دیپلماسی اوایل انقلاب به دست شوروی‌ها رسانده شد. به این‌گونه که هیات به دستور خمینی پس از تحویل نامه و بدون هیچ‌گونه تشریفات دیپلماتیک به ایران بازگشت.
در زمان ریاست‌جمهوری محمد خاتمی و اوج گرفتن جنبش دموکراسی‌خواهی زمزمه‌های بسیاری در مورد انتصاب وزیر و سفیر زن به گوش می‌رسید. رئيس‌جمهور اصلاحات اما به این وعده خود نیز مثل بسیاری وعده‌هایش عملی نکرد. اما تغییری که در بالا ذکر شد انجام شد تا پیمانه هسته‌ای در سال ۱۳۸۲ احتمالا اولین زن جمهوری اسلامی باشد که در ماموریت طولانی‌مدت دیپلماتیک شرکت می‌کند. او به مقر سازمان ملل در نیویورک رفت تا یک سال بعد در آن ماجرایی که در ابتدای این مقاله تعریف کردیم شرکت کند و تاریخ‌ساز شود. او البته به عنوان دیپلماتی که سابقه ریاست اداره داشت مطابق معمول بایست سفیر می‌شد اما دولت خاتمی هنوز جرات چنین کاری را نداشت. خانم هسته‌ای در دوران خود در چند زمینه دیگر هم پیشگام بود. مثلا از اواخر دوران منوچهر متکی (وزیر خارجه احمدی‌نژاد) شروع به به چالش کشیدن منع اعزام مجردها کرد و نهایتا این تغییر در زمان علی اکبر صالحی صورت گرفت. در نتیجه او (که پس از وفات همسرش دیگر متاهل محسوب نمی‌شد) موفق شد به عنوان رایزن به سفارت ایران در توکیو اعزام شود.
از تناقضات تلخ زنان دیپلمات جمهوری اسلامی این است که بسیاری از آن‌ها معمولا در اداره حقوق بشر وزارت خارجه فعال هستند و در نتیجه وظیفه اصلی‌شان توجیه نقض حقوق بشر در ایران و مقابله با جنبش جهانی حقوق بشر است. خانم هسته‌ای و همکارانش در نمایندگی ایران در کمیته سوم سازمان ملل نه تنها بارها مجبور به توجیه فجیع‌ترین جنایات جمهوری اسلامی مثل قتل زهرا کاظمی در زندان اوین شده‌اند که حتی قادر به اعتراض به مسلمان‌کشی دولت دیکتاتوری میانمار نیز نبوده‌اند. هسته‌ای در مورد زمان حضور خودش در سازمان ملل می‌گوید: «نیویورک دیپلمات را مثل فولاد می‌کند. شما در آن‌جا مجبورید با تمام کشورها تعامل و نظرات کشورتان را به خوبی منعکس کنید».
فروزنده ودیعتی در سال ۲۰۱۵ دومین زنی بود که از طرف ایران در مجمع عمومی سخن می‌گفت. او در ۳ و ۱۰ اکتبر در دو نوبت صحبت کرد. در روز اول از جمله به نمایندگان بحرین و امارات پاسخ داد و حرفی را زد که دیپلمات‌های ایرانی از زمان شاه نیز می‌زدند: اعتراض به استفاده از واژه «خلیج عربی.» در روز دوم نیز در پاسخ به نتانیاهو از برجام دفاع کرد و اما در ضمن تئوری توطئه غریبی مطرح کرد که طبق آن «رژیم اسرائيل به عناصری از داعش کمک می‌رساند».
از دیگر دیپلمات‌های زن پیشگام ایرانی در این سال‌ها منصوره شریفی صدر بوده است که از ۱۳۸۷ تا اسفند ۱۳۹۰ نفر دوم سفارت ایران در توکیو بود. او اولین زن تاریخ جمهوری اسلامی (و احتمالا دومین زن تاریخ ایران) بود که به مقام معاون سفارت می‌رسید. او در زمان سفارت عباس عراقچی این سمت را اختیار داشت که از دوران موفق روابط تهران و توکیو محسوب می شود. خودش می‌گوید: «آن موقع وزارت خارجه به جذب و به کارگیری خانم‌ها در حوزه‌های کارشناسی به ویژه در رسته سیاسی اقبال چندانی نشان نمی‌داد. از این رو پذیرش من و تعداد انگشت شماری از خانم‌های کارشناس برای رسته سیاسی به دشواری و پس از مدتی معطلی تحقق پیدا کرد.» او پیش از آن در سال ۱۳۷۹ برای ماموریتی موقت در رابطه با کمیسیون مشترک اقتصادی به اندونزی رفته بود که این هم از اولین نمونه‌های حضور زنان در این سطح بود.
جالب این‌جا است که در گفتگوهای رسانه‌ای، شریفی صدر همچنان با سوال‌های جنسیت‌زده‌ای مواجه می‌شود که مثلآ مادر شوهر دیپلمات چه نوع مادر شوهری می‌شود. او همسری دیپلمات دارد و مطابق قواعد وزارت خارجه در هر ماموریت تنها یک نفرشان می‌تواند سمت داشته باشد. درباره او می‌گوید: «ایشان همیشه یار و همراه من بوده‌اند. ما سعی می‌کنیم سبک زندگی را که مکتب والای اسلام ترسیم کرده در خانواده پیاده کنیم. در خانه با یاری یکدیگر امور را اداره می‌کنیم. در موضوعات کار و اشتغال هر کسی به حوزه کاری خودش اهتمام دارد و معمولا مسائل کاری و اداری را در منزل مطرح نمی‌کنیم».
در سال ۱۳۹۴ حسن روحانی با انتصاب مرضیه افخم به سفارت ایران در مالزی تاریخ‌ساز شد. این اولین سفیر زن ایران پس از چهل سال وقفه بود و در ضمن اولین سفیری که منصوب سیاسی نبود و از کادر سیاسی وزارتخانه بالا آمده بود. افخم پیش از آن به عنوان سخنگوی وزارت خارجه ایران در اوج مذاکرات هسته‌ای به چهره‌ای جهانی بدل شده بود.
از دیگر دیپلمات‌های زن مطرح آن سال‌ها طیبه سیاوشی است که کارشناس اروپای وزارت خارجه بود اما به جای طی مراحل ترقی دیپلماتیک به سیاست روی آورد و به عنوان عضوی از فراکسیون امید وارد مجلس دهم شد تا نماینده مردم تهران باشد.
حکومت ایران همچنان تنها حکومت دنیا است که حجاب را برای تمام زنان حاضر در خاک کشور اجباری می‌داند و قوانین شدیدا ضدزنی مثل منع ورود زنان به استادیوم‌ها دارد. با وجود همه این موانع زنانی ایرانی هستند که در عرصه‌های مختلف ابراز وجود می‌کنند؛ حتی در مجمع عمومی سازمان ملل.
