هفته پیش ماه مبارک رمضان آغاز شد و صدها میلیون مسلمان در سراسر جهان عمل به مناسک آن‌را آغاز کردند. یکی از عادات غیرمذهبی، اما همیشگی این ماه هم تماشای سریال‌های تلویزیونی است که ویژه این ماه ساخته می‌شوند. امسال ساخت برخی سریال‌ها بخاطر دنیاگیری کووید -۱۹ متوقف مانده بود، اما فیلم‌برداری خیلی از آنها نیز به موقع تمام شده بود.
یکی از پرتماشاترین سریال‌های شب اول ماه رمضان «ام هارون» بود که از «ام‌بی‌سی»، بزرگترین تلویزیون خصوصی جهان عرب که متعلق به عربستان سعودی است، پخش می‌شود. این سریال از همان صحنه اول جنجالی از کار در آمد. تماشاگران در سکانس اول مامایی را می‌بینند که شروع به تعریف داستان زندگی خود می‌کند. ویژه‌ترین نکته این داستان اما زبان آن است. بازیگر به زبان عبری سخن می‌گوید، یعنی زبان رسمی کشور اسرائیل. از او می‌شنویم: «پیش از آن‌که جای رد پای ما گم شود و زندگی‌هایمان به خاطرات بپیوند، نزد زمان گم می‌شویم. ما یهودیان خلیجیم، متولدین سرزمین‌های خلیج.»
«ام هارون» بازگو کننده قصه فراموش‌شده همزیستی یهودیان و مسلمانان در منطقه خلیج فارس در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم است. در پیامد تشکیل دولت اسرائيل در سال ۱۹۴۸ و نزاع آن با دولت‌های عربی، صدها هزار یهودی ساکن کشورهای عربی خانه و کاشانه خود را ترک کردند و عازم اسرائيل شدند. بسیاری از آنها از کشورهایی که سال‌ها و حتی قرن‌ها در آن زندگی کرده بودند، بیرون شدند و اموال‌شان نیز مصادره شد. تاریخ حضور دیرین یهودیان در این کشورها نیز گاه از حافظه ملی پاک شد. مثلا خیلی‌ها نمی‌دانند که قریب نیمی از جمعیت بغداد، پایتخت عراق، در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم از یهودیان بودند؛ عراقی‌های یهودی که در تمام سطوح این جامعه نقش داشتند، از رهبران حزب کمونیست تا وزیر دارایی.
قهرمان «ام هارون» نیز یکی از این یهودیان منطقه است: مامایی یهودی که در دهه ۱۹۴۰ در یکی از روستاهای کویت زندگی می‌کرد که جمعیت آن از انواع قوم‌ها و مذاهب مختلف بودند. او محبوب مردم مسلمان محل است و در سریال روابط خوب همسایه‌ها با یکدیگر، مستقل از مذهب‌شان، را می‌بینیم. سریال چهره‌های یهودی دیگری هم دارد: مثلا خاخامی به نام داوود.
اعتراض حماس به «عادی‌سازی»
بازگو کردن قصه یهودیانِ جهان عرب اما هرگز بی‌جنجال نیست؛ آن هم در کشوری مثل کویت که بسیاری از شهروندانش تبار فلسطینی دارند. اعتراض به این سریال اما نه از بین مردم که از بین سازمان‌های سیاسی و حتی پیش از پخش آن آغاز شده بود.
باسم نعیم، از مقامات سازمان اسلام‌گرای حماس که اداره نوار غزه را به عهده دارد، در گفتگو با رویترز گفت تصویر مثبتی که این مجموعه تلویزیونی از یهودیان ارائه می‌دهد «تهاجم فرهنگی و مغزشویی است.»
یکی دیگر از مقامات این سازمان مدعی شد که این سریال «تلاشی سیاسی و فرهنگی برای ورود پروژه صهیونیستی به خلیج فارس» است و افزود: «شخصیت ام هارون من را یاد گلدا مایر [اولین نخست‌وزیر زن در تاریخ اسرائیل] می‌اندازد. او رئیس اشغال بود و مجرمی قاتل. این هدف عادی‌سازی است: نفرت، کشتار آرام و نابودی از درون.»
اصطلاح «عادی‌سازی» در جهان عرب برای هرگونه روابط عادی کشورهای عربی با اسرائیل به کار می‌رود. علاوه بر حماس به گزارش وب‌گاه خبری القدس سیزده گروه فلسطینی نیز به «ام هارون» اعتراض کردند و از شبکه سعودی «ام‌بی‌سی» خواستند به پخش آن خاتمه دهد.
از میان کشورهای عربی تنها مصر و اردن هستند که با اسرائيل روابط دیپلماتیک دارند. مراکش نیز البته در طول سال‌ها روابط رسمی و شبه‌دیپلماتیک با اسرائیل داشته که بنا به جو منطقه بالا و پایین می‌شوند. در سال‌های اخیر اما عروج جمهوری اسلامی باعث شده که خیلی از کشورهای عرب منطقه خلیج فارس در تقابل با تهران روابطی محرمانه با تل‌آویو برقرار کنند. صحبت از همکاری پنهانی امارات و عربستان با اسرائیل مدت‌ها است نقل محافل غربی و عربی است. بخشی از این روابط نیز البته محرمانه نیستند. مثلا در سال ۲۰۱۸، میری رگف، وزیر فرهنگ اسرائیل، از امارات دیدار کرد. دیدارهای رسمی گردشگری بین عربستان سعودی و اسرائیل برقرار شده است. نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در طول سالیان دو بار از عمان دیدار کرده است.
اما واکنش‌ها به «ام هارون» نشان می‌دهد که سازمان‌های واپس‌گرایی مثل حماس نه فقط با اسرائیل که با هرگونه به تصویر کشیدن یهودیان مشکل دارند. این سریال در واقع هیچ ربط مستقیمی به اسرائیل ندارد (به غیر از این‌که قهرمان آن طبیعتا در انتهای داستان عازم این کشور می‌شود) و با این حال این‌گونه مورد حمله حماسی‌ها قرار گرفته.
الهام از بحرین؟
مثل بسیاری سریال‌های عربی، هنرمندان از کشورهای مختلف منطقه در ساختن این مجموعه نقش دارند. بازیگران آن از چهره‌های شناخته‌شده سعودی و کویتی هستند از جمله بازیگر نقش اول، حیات الفهد، ستاره ۷۲ ساله کویتی که اخیرا با خواست اخراج مهاجرین از کویت جنجالی شده بود. شرکت‌های سینمایی کویتی و اماراتی در تولید آن نقش داشته‌اند. کارگردان آن، احمد جمال العدل، مصری است. نویسندگان آن دو برادر بحرینی، محمد و علبی عبدالحلیم شمس، هستند.
گرچه داستان «ام هارون» خیالی است، برادران بحرینی به احتمال بسیار آن‌را از شخصیتی واقعی الهام گرفته‌اند: ام جان، مامای یهودی که در دهه ۱۹۳۰ از عراق به بحرین رفت و به یکی از چهره‌های محبوب این کشور بدل شد. در واکنش به پخش این سریال کاربران در رسانه‌های اجتماعی گفتگویی تلویزیونی با ام جان از سال ۱۹۷۷ را پخش کردند. از این چهره یهودی در تاریخ بحرین به عنوان نمونه عالی خدمت‌گزاری یاد می‌شود.
بحرین امروز هم جامعه یهودی بسیار کوچک خود را حفظ کرده است. تعداد کل یهودیان این کشور زیر ۵۰ نفر تخمین زده می‌شود، اما یکی از معدود کنیسه‌های منطقه در منامه، پایتخت این کشور، قرار دارد. این کنیسه البته عموما تعطیل است و درهای آن تنها در مواردی بسیار نادر گشوده می‌شود. با این حال یکی از چهره‌های مشهور بحرین، زنی یهودی است: هدی عزرا نونو، سفیر سابق بحرین در آمریکا که رفت تا اولین سفیر یهودی تاریخ کشورهای عرب خاورمیانه شود. نسب خانواده نونو هم مثل ام جان به یهودیان عراق باز می‌گردد.
محبوبیت «ام هارون»
سریال‌های شبکه «ام بی سی» پربیننده‌ترین‌های کل جهان عرب به شمار می‌روند و به نظر می‌رسد علیرغم جنجال‌ها «ام هارون» هم طرفدار و بیننده زیاد دارد. آمار نشان می‌دهد که این شبکه تا بحال جزو پنج پربیننده‌ترین سریال‌های ماه رمضان بوده و پربیننده سریال مربوط به منطقه خلیج فارس.
مازن هایک، سخنگوی «ام بی سی» گفت پیغام اصلی «ام هارون» پیغامی انسانی درباره مامایی است که «بی هیچ ملاحظه‌ای» به کمک مردم می‌رود. او افزود که این سریال به «مدارا، اعتدال و پذیرش می‌پردازد و خاورمیانه‌ای را نشان می‌دهد که روزی منطقه‌ای بود که در آن پذیرش دیگران، هنجار بود.» آقای هایک گفت این دیدگاه از خاورمیانه در مقابل «تفاسیر غلط و کلیشه‌هایی که تندروها و افراطی‌ها در چند ده سال گذشته از منطقه ارائه داده‌اند» قرار دارد.
محمد شمس، نویسنده بحرینی، اما معتقد است که برخی مخاطبین بدون دیدن سریال به قضاوت نشسته‌اند. او گفت: «پیغام این سریال در مورد مسلمانانی است که با عشق، نیت خیر و صلح با غیرمسلمانان برخورد می‌کنند.»
عبدالعزیز السیف، کاربر توئیتر در کویت، گفت این سریال را نباید طرفداری از اسرائیل قلمداد کرد. او در ویدئویی که در پی پخش قسمت اول «ام هارون» منتشر کرد می‌گوید: «باید بین مذهب یهود و صهیونیسم فرق قائل شویم. این سریال هیچ ربطی به عادی‌سازی روابط با اسرائیل ندارد.»
خانم الفهد، بازیگر نقش «ام هارون» نیز در دفاع از سریال گفته که مردم باید در مورد «مردمی که در دنیای ما بودند و هنوز هستند» بیاموزند.
خیلی از کاربران نیز از علاقه خود به «ام هارون» گفته‌اند. مثلا یک نفر نوشته: «انتظار دارم ام هارون پربیننده سریال ماه رمضان امسال باشد. چون آدم را وارد جهانی جدید می‌کند، آگاهی بیشتری از یهودیان، همزیستی و این‌که تعصب چطور بین آدم‌ها فاصله می‌اندازد بهمان می‌دهد.»
نوآوری‌های «ام‌بی‌سی»
به نظر می‌رسد برخی تصمیم‌گیرندگان در عربستان سعودی می‌کوشند از شبکه «ام‌بی‌سی» برای نوآوری‌های اینچنینی استفاده کنند. دو سال پیش که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، دستگیری برخی مقامات کشور و مصادره دارایی‌های آنها را در چارچوب مبارزه با فساد اقتصادی آغاز کرد، کنترل این شبکه نیز به دست ریاض افتاد. مرکزیت «ام‌بی‌سی» قرار است در آینده از دوبی به ریاض منتقل شود.
در سایر سریال‌های تلویزیونی امسال عربستان نیز موارد جنجالی مربوط به اسرائیل را می‌بینیم. مثلا در سریال «مخرج ۷» یکی از شخصیت‌ها، با بازی راشد الشمرانی، خواهان برقراری رابطه بین عربستان سعودی و اسرائیل می‌شود و گله می‌کند که فلسطینی‌ها مدام به ریاض حمله می‌کنند با این‌که این کشور سال‌ها از آنها حمایت کرده است. شخصیت اصلی سریال، که نقشش را بازیگر مشهور سعودی، ناصر القصبی، بازی می‌کند البته با او مخالفت می‌کند. اما همین دیالوگ نیز باعث جنجال شده است.
در گوشه دیگر بازار شلوغ سریال‌های ماه رمضان اما داستان آشنای اسرائیل‌ستیزی را شاهدیم. سریال مصری «النهایه» آینده‌گرا است و قصه آن در سال ۲۱۲۰ می‌گذرد. در این قصه یکی از اتفاقاتی که پیش از شروع قرن بیست و دوم افتاده این است که اسرائیل در جنگ نابود شده و بالکل از میان رفته است. در قسمت اول معلمی را می‌بینیم که برای دانش‌آموزان خود از «جنگ آزادی بیت‌المقدس» می‌گوید که به گفته او کمتر از ۱۰۰ سال پس از بنیانگذاری دولت اسرائیل در ۱۹۴۸ اتفاق افتاده و در پی آن یهودیان «گریختند و به کشورهای اصلی‌شان» بازگشتند.
پخش این سریال باعث اعتراض رسمی وزارت خارجه اسرائیل شد. در بیانیه این وزارتخانه می‌خوانیم که محتوای این مجموعه «به کلی غیر قابل قبول است، بخصوص به این خاطر که دو دولت در ۴۱ سال گذشته با همدیگر معاهده صلح داشته‌اند.»
جالب این‌جا است که «النهایت» را یکی از بزرگترین شرکت‌های تولیدی مصر به نام «سینرجی» درست کرده که روابط گسترده‌ای با رئیس‌جمهور مصر، عبدالفتاح السیسی، دارد. این سریال از شبکه «اون تی‌وی» پخش می‌شود که به یک شرکت طرفدار دولت تعلق دارد. سیسی در شش سالی که رئیس‌جمهور بوده به اذعان خودش نزدیک‌ترین روابط تاریخ مصر و اسرائیل را برقرار کرده و حداقل دو بار با نتانیاهو دیدار داشته از جمله در جنب نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک در سال ۲۰۱۸.
جدال «ام هارون» و «النهایه» نشان می‌دهد که موضوع یهودیان و اسرائیل حالا حالاها در جهان عرب باعث جنجال و جدال خواهد بود.
