شرق دریای مدیترانه از رویایی‌ترین مناطق دنیاست؛ سواحل شنی بی‌نظیر، برخی از بهترین باغ‌های زیتون دنیا و البته معماری چشم‌نوازی که هر ساله صدها هزار مسافر را عازم سواحل کشورهایی مانند ترکیه، یونان، تونس، قبرس، مصر و اسرائیل می‌کند.
اما این تمام داستان مدیترانه زیبا نیست. از لیبی و سوریه تا لبنان و غزه، همه شرایط نابسامانی دارند. حالا امکان درگیری جدیدی هم پیش آمده است که می‌تواند سطح نابسامانی در منطقه را بالاتر ببرد. تنش‌ها بین یونان و ترکیه، دو عضو ائتلاف ناتو، در بالاترین سطح ۳۰ سال گذشته قرار گرفته است و رزمایش پشت رزمایش در آب‌های مدیترانه برگزار می‌شود.
ریشه‌های تاریخی، منازعات روز
یونان و ترکیه به غیر از درگیری‌های تاریخی قدیمی، در تمام دوران معاصر نیز اختلاف‌های عمیقی داشته‌اند. یونان امروزی، حاصل پیروزی یونانی‌ها در جنگ استقلال علیه امپراتوری عثمانی در قرن نوزدهم است و ترکیه در جنگ استقلال خود پس از جنگ جهانی اول، با شکست دادن یونان بود که توانست بخشی از اراضی کنونی را داشته باشد.
در اوایل جنگ سرد، ورود هم‌زمان ترکیه و یونان به پیمان ناتو، تحت رهبری آمریکا، باعث شد تا صلحی اجباری بین این دو برقرار شود.
به زودی موضوعی دیگر باعث تیره شدن روابط شد. جزیره قبرس که در تملک بریتانیا بود در سال ۱۹۶۰ به استقلال رسید. پس از استقلال، درگیری بین اقلیت ترک‌تبار و اکثریت یونانی‌تبار آغاز شد.
در سال ۱۹۷۴ یونانی‌تباران ناسیونالیست قبرس در همکاری با برخی عناصر حکومت نظامیان در یونان، کودتا کردند و خواستار پیوستن به یونان شدند. در پاسخ، ترکیه دست به اشغال قبرس زد و در سال ۱۹۸۳ تشکیل «جمهوری ترکی شمال قبرس» را اعلام کرد که تا امروز به جز ترکیه هیچ کشوری آن را به رسمیت نشناخته است.
در سال ۲۰۰۴ قبرس به «اتحادیه اروپا» پیوست. بدین‌سان یک بلوک‌بندی جدید دیگر هم به داستان اضافه شد. قبرس حالا نه فقط آتن که پشتیبانی بروکسل را نیز با خود دارد.
گاز سرد اما آماده انفجار
حدود ۱۰ سال پیش رویدادی جدید باعث شد «صلح سرد» منطقه به هم بخورد؛ این بار زیر دریای مدیترانه و با کشف ذخایر عظیم گاز.
دعوای ترکیه با یونان و قبرس بر سر منابع گاز طبیعی یک دهه است که جریان دارد، اما ترکیه در سوی دیگر مدیترانه، در حالت مجادله با مصر به سر می‌برد. قاهره تحت حکومت «عبدالفتاح سیسی» است که با سرکوب خونین دولت متمایل به «اخوان‌المسلمین» به قدرت رسید. ترکیه در کنار قطر، جناح طرفداران اخوان‌المسلمین علیه مصر و حامیانش همچون امارات و عربستان سعودی را تشکیل می‌دهد. ایران نیز در این میان طرف بلوک اخوانی‌ها را گرفته است.
این بلوک‌بندی در یک کشور دیگر شرق مدیترانه، لیبی، به رویارویی نظامی غیرمستقیم ترکیه با امارات و مصر کشیده شده است. ترکیه حامی دولت مستقر در طرابلس است که گرایش اسلام‌گرا دارد و دولت رسمی است؛ در مقابل، مصر و امارات به همراه روسیه حامی ژنرال «خلیفه حفتر» هستند.
در این میان، اسرائیل به ائتلاف نانوشته آتن، قاهره و ابوظبی در لیبی تمایل دارد و روسیه و ایران نیز در سوریه، هم متحد ترکیه محسوب می‌شوند و هم به‌نوعی رقیب آن.
مجموع این شرایط باعث انباشت آن چیزی شده است که «ولادیمیر لنین» آن را «مواد محترقه در سیاست جهانی» می‌نامید.
توافق‌های گازی، مانورهای نظامی
در چند سال گذشته ترکیه قویا با پروژه اتحادیه اروپا برای احداث خط لوله «مدیترانه شرقی» مخالفت کرده است. هدف خط لوله این است که گاز طبیعی را از سواحل قبرس و کرت و سایر مناطق دریایی به مناطق مرکزی یونان برساند تا از آن‌جا امکان صادرات به بقیه اروپا و دنیا فراهم باشد. خودکفا کردن اتحادیه اروپا، طوری که دیگر محتاج گاز طبیعی روسیه نباشد، از اهداف مهم بروکسل است و با وجود مخالفت ترکیه، سه کشور یونان و قبرس و اسرائیل بر همکاری خود افزوده‌اند.
ترکیه اما از رابطه خود با دولت طرابلس استفاده کرد و در نوامبر سال گذشته توافقی برای تعیین حدود مرزهای دریایی دو کشور امضا کرد. قبرس و مصر بلافاصله این توافق را «غیرقانونی» اعلام کردند. یونان گفت «باطل» است و «از نظر جغرافیایی، مهمل»؛ چرا که حقی برای جزایر بزرگ یونان همچون کرت و رودز قائل نشده است.
اتحادیه اروپا اعلام کرد این توافق ناقض «حقوق حقه دولت‌های سوم» است و از «قانون دریا تبعیت نمی‌کند.» ترکیه جزو اقلیت کشورهایی است که کنوانسیون سازمان ملل درباره قانون دریا را امضا نکرده است و حالا تئوری‌ای در زمینه حقوق دریایی خود پیش می‌برد که طبق آن، منطقه اقتصادی کشورها تنها شامل خاک خشکی‌شان محسوب می‌شود و نه جزایرشان — چیزی که مشخصا باعث اجحاف در حق یونانی خواهد بود که که قریب ۱۷ درصد کل خاکش جزیره است. چند هفته پیش مصر و یونان نیز توافق دریای جدیدی امضا کردند که طبیعتا مورد اعتراض ترکیه بود.
این شبکه توافق‌های متناقض، باعث بالا گرفتن تنش‌ها شده است. کشتی‌های اکتشافی ترکیه اخیرا با پشتیبانی ناوها و جنگنده‌های ترک در آب‌هایی وارد شده‌اند که یونان و قبرس مال خود می‌دانند و این باعث تشدید بحران شده است.
این کشتی‌ها در اواخر ماه ژوییه کمی عقب کشیده بودند اما وقتی یکی دو هفته بعد، توافق قاهره-آتن امضا شد، اردوغان گفت این ناقض حقوق لیبی است و بر حضور نظامی ترکیه در شرق مدیترانه افزود.
این هفته شاهد مانور سه‌روزه فرانسه، قبرس، یونان و ایتالیا در جنوب جزیره کرت بودیم. امارات هم با چهار هواپیمای اف۱۶ در این رزمایش شرکت کرد. در مقابل، ترکیه در شمال قبرس مانور داد. جالب این‌جاست که یک ناوشکن آمریکایی در هر دوی این مانورها حضور داشت.
چهارشنبه گذشته، نخست‌وزیر یونان، اعلام کرد یونان مرزهای سرزمینی خود را در دریای ایونی، از ۶ به ۱۲ میل دریایی افزایش می‌دهد. این دریا در ساحل غربی یونان است و در نتیجه مقابل ایتالیا و نه ترکیه قرار گرفته است، اما نخست‌وزیر تاکید کرد که تحت کنوانسیون قوانین دریایی، این حق را برای خود در سایر نواحی نیز قائل است.
«مولود چاووش اوغلو»، وزیر خارجه ترکیه، روز شنبه نهم شهریور ۱۳۹۹ هشدار داد که این حرف‌ها می‌تواند «دلیل جنگ» باشد. در روز پنجشنبه وزارت دفاع ترکیه گفت جت‌های اف۱۶ این کشور جلوی اف۱۶های یونان را که از جزیره کرت بلند شده بودند گرفته و نگذاشته‌اند وارد آن‌چه حیطه خود می‌دانند، شوند.
تلاش برای میانجی‌گری
در بین کشورهای اتحادیه اروپا بر سر چگونگی برخورد با اردوغان اختلاف وجود دارد. فرانسه به پشتیبانی از یونان و قبرس محکم ایستاده است، اما آلمان، رییس دوره‌ای اتحادیه اروپا، به همراه کشورهایی همچون اسپانیا و ایتالیا، خواهان موضع ملایم‌تری است. ایتالیا هم مثل آمریکا به عنوان عضو ناتو هم در رزمایش ترکیه شرکت کرد و هم در رزمایش فرانسه و یونان. «هایکو ماس»، وزیر خارجه آلمان، در چند روز گذشته به منطقه سفر کرد و روز سه‌شنبه گفت: «دارد با آتش بازی می‌شود و هر جرقه کوچکی می‌تواند منجر به فاجعه شود.»
«جوزپ بورل»، رییس سیاست خارجه اتحادیه اروپا، تهدید کرده است که این اتحادیه می‌تواند دست به تحریم کشتی‌های ترکیه و ممنوع کردن ورود‌شان به بنادر این اتحادیه بزند.
یونان تاکید کرده است که فقط می‌خواهد بر سر حقوق انرژی و تعیین مرزهای دریایی با ترکیه گفت‌وگو کند و علاقه‌ای به باز کردن شکایات متعدد ترکیه، از جمله در مورد جزایر کوچک دریای اژه، ندارد. باز کردن جعبه این اختلافات می‌تواند خطرناک باشد. در ژانویه ۱۹۹۶ بود که همین اختلافات باعث جنگی سه‌روزه بین یونان و ترکیه شد. موضوع اختلاف دو خردجزیره بی‌سکنه در دریای اژه بود که یونانی‌ها «ایمیا» و ترک‌ها «کارداک» می‌نامند. اختلاف بر سر مالکیت جزایر، باعث برخورد نظامی دو متحد ناتو شدند. تنها واکنش سریع آمریکا بود که نگذاشت کار به جاهای باریک‌تری بکشد. «ریچارد هولبروک»، دیپلمات زبده دولت «کلینتون»، با دیپلماسی تلفنی مداوم با آنکارا و آتن جلوی درگیری بیشتر را گرفت.
«دونالد ترامپ» نیز روز چهارشنبه ۵شهریور۱۳۹۹، با رهبران ترکیه و یونان گفت‌وگو کرد، اما آمریکا دیگر آن میانجی گذشته نیست و ترامپ هم توجهی مانند پیشینیانش به مناطق مختلف دنیا مبذول نمی‌کند. ترکیه سعی کرده است تا پای ناتو را وسط بکشد. چاووش اوغلو در گفته‌های خود به پاریس حمله کرد و گفت فرانسه می‌خواهد «نیروی امنیتی در اتحادیه اروپا علیه ناتو» ایجاد کند. اردوغان در گفت‌وگو با «ینس استولنبرگ»، دبیرکل ناتو، گفت این سازمان باید به «مسئولیت خود علیه قدم‌های یک‌جانبه مغایر با قانون بین‌المللی و مضر برای صلح منطقه، عمل کند.»
بر خلاف سال ۱۹۹۶، اکنون روسیه نیز تحت ریاست‌جمهوری «ولادیمیر پوتین»، عامل قدرتمندی در صحنه است. به گزارش رسانه‌های یونان، نیرو دریایی روسیه اکنون ۹ شناور نظامی بین قبرس و سوریه دارد؛ از جمله سه زیردریایی. در شرایطی که نظم جهانی بیش از همیشه تضعیف شده است و روسای دولت‌های ملی‌گرا در منطقه بر پیشبرد آمال خود تاکید دارند، خطر بروز جنگ بر اثر یک جرقه کوچک، باعث نگرانی ناظران شده است؛ به خصوص اکنون که دیگر هولبروکی نیست تا بتواند ماجرا را با تلفن حل کند.
