انتشار در ایران‌وایر
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سال‌ها است که نه فقط بین ایرانیان موضوع بحث و جنجال بوده که در سطح جهان نیز مورد توجه گسترده قرار گرفته است. با گذشت ۶۷ سال از این روی‌داد، تاریخ‌دان‌ها در مورد واقعیت‌های بنیادین آن به اجماع رسیده‌اند. امروز دیگر می‌دانیم که دستگاه‌های اطلاعاتی امریکا و بریتانیا در هم‌دستی با نیروهایی در ارتش ایران و روحانیون متحد خود، این کودتا را به سرانجام رساندند. با این همه، هر روز شاهد برملا شدن جزیيات جدیدی در مورد آن هستیم. تازه همین سه سال پیش بود که امریکا بعد از ده‌ها سال، اسناد جدیدی در مورد کودتا منتشر کرد که بیش از هر چیز، نقش محوری بریتانیا در رقم زدن آن را آشکار می‌کنند.
ماه گذشته، در سالگرد کودتا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، فیلم مستند جدیدی به نام «کودتای ۱۹۵۳» در بریتانیا پخش شد اما پس از جنجال‌های مربوط به محتوای آن، پخش آن فعلا متوقف شده است. این فیلم محصول ۱۰سال پژوهش «تقی امیرانی» است؛ مستندسازی متولد ایران که از نوجوانی در بریتانیا زندگی کرده است.
پس از انتشار عمومی فیلم، واکنش‌ها به آن بسیار مثبت بودند. منتقد روزنامه «گاردین» لندن آن را فیلمی جذاب خواند و در آن سوی اقیانوس اطلس، روزنامه «نیویورک تایمز» از قابل توجه بودن یافته‌هایش نوشت.
برخی از مطرح‌ترین چهره‌های سینمای جهان در ساخت این فیلم مشارکت داشته‌اند. تدوین‌گر آن، «والتر مرچ» است که ۹ بار نامزد و سه بار برنده جایزه «اسکار» شده است. او اسکار بهترین صدا برای «اینک آخرالزمان» و دو اسکار بهترین صدا و بهترین تدوین برای «بیمار انگلیسی» را دریافت کرده است.
«رالف فاینز»، ستاره مطرح بریتانیایی که او را به خاطر «بیمار انگلیسی» و البته ایفای نقش «ولدمورت» در فیلم‌های «هری پاتر» می‌شناسیم نیز در فیلم حضور دارد.
حالا اما کودتای ۱۹۵۳ از تمام پلت‌فرم‌های دیجیتال حذف شده است. سازندگان فیلم می‌گویند اختلاف بر سر مساله کپی‌رایت، دلیل توقف پخش بوده است.
در عین حال، یکی از موضوعات اصلی فیلم به طور جدی به چالش کشیده شده و یکی از چهره‌های اصلی فیلم در گفت‌وگو با «ایران‌وایر» حرف‌هایی را که در فیلم زده، پس گرفته است.
تقی امیرانی با این حال اصرار دارد که محتوای فیلمش «منصفانه» و «دقیق» است و دلیل توقف پخش آن، «گفت‌وگوهای محرمانه‌ای» است که محتوای آن‌ها معلوم نیست.
دلیل جنجال چیست؟
رالف فاینز در کودتای ۱۹۵۳ نقش «نورمان داربیشر» را بازی می‌کند؛ عامل دستگاه اطلاعاتی «امآی۶» بریتانیا که از سازمان‌دهندگان کودتای ۲۸ مرداد بود. او در آن زمان از پایگاه خود در جزیره قبرس فعالیت‌های امآی۶ در ایران را اداره می‌کرد.
نقش داشتن داربیشر در کودتا موضوع جدیدی نیست و نزدیک ۲۰ به سال است که تاریخ‌دان‌ها در آثار خود به آن اشاره کرده‌اند.
نکته جدید کودتای ۱۹۵۳ این است که فاینز در آن جملات مستقیمی از داربیشر را از گفت‌وگویی کم‌تر شناخته شده می‌خواند که این جاسوس بریتانیایی با سازندگان مستندی تلویزیونی به نام «پایان امپراتوری» انجام داده است. این مستند در سال ۱۹۸۵ توسط شرکت تلویزیونی «گرانادا» در بریتانیا ساخته شد و یکی از قسمت‌های آن به کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد.
فاینز در فیلم‌های «جیمز باند»، نقش شخصیتی به نام «ام» را بازی می‌کند که رییس «امآی۶» است. او حالا در نقش داربیشر می‌درخشد؛ ماموری انگلیسی که از روی‌دادهای مهم تاریخی هم‌چون قتل «محمود افشارطوس»، رییس پلیس وفادار به «محمد مصدق» می‌گوید.
متن کامل گفت‌وگو با داربیشر قبلا توسط نهاد غیردولتی «آرشیو امنیت ملی» در امریکا منتشر شده است. این مقام اطلاعاتی در این گفت‌وگو مفصلا از نقش کلیدی بریتانیا در مراحل مختلف سازمان‌دهی کودتا گفته است؛ مثلا در پاسخ به این سوال که آیا در قتل افشارطوس نقش داشته است، می‌گوید: «بله. اما قصد این نبود که او کشته شود. کار یک جایی بد پیش رفت.»
داربیشر در ضمن از سازمان‌دهی جمعیت‌های خیابانی علیه مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران با همکاری روحانیونی هم‌چون آیت‌الله «ابوالقاسم کاشانی» و استفاده از ورزشکاران زورخانه‌ها می‌گوید و می‌افزاید: «خوانش روان‌شناسانه صحیحی از خاصیت گله‌وار ایرانیان داشتم.»
«مالکوم برن»، تاریخ‌دان برجسته روابط ایران و امریکا که مدیر پژوهش آرشیو امنیت ملی ایالات متحده هم هست، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «به نظرم فیلم خیلی خوبی بود. جاذبه روی‌دادهای ۱۹۵۳ هیچ‌وقت کنار نمی‌رود. داستان محشری است و هر کسی یک موضوع جدیدی در موردش پیدا می‌کند.»
به گفته دکتر برن، گفت‌وگو با داربیشر، اصلی‌ترین مورد از شواهدی است که فیلم ارایه می‌کند.
اما این نه محتوای گفت‌وگوی داربیشر، که شیوه ارایه آن است که باعث شده امیرانی و کودتای ۱۹۵۳ به دردسر بیفتند. ادعای اصلی این فیلم این است که گفت‌وگو با داربیشر برای مجموعه پایان امپراتوری فیلمبرداری شده و به دستور امآی۶ نه تنها پخش نشده که حتی فیلم آن هم مفقود شده است و جزو راش‌های این مجموعه در بایگانی‌های موجود نیست.
حدود ۲۰ دقیقه از فیلم دو ساعته امیرانی به جست‌وجوی او برای یافتن فیلم این گفت‌وگوی گم‌شده اختصاص دارد.
وقتی حتی پس از بررسی تمام راش‌های فیلم در بایگانی «موسسه فیلم بریتانیا» در لندن، اثری از این گفت‌وگو پیدا نمی‌شود، امیرانی از برخورد خود با «دیواری از سکوت و انکار» می‌گوید.
در تیتراژ فیلم می‌خوانیم: «مکان یا موجودیت فیلم اصلی گفت‌وگو با داربیشر هنوز معلوم نیست.»
کار انگلیسی‌ها؟
اما آیا دولت بریتانیا واقعا در سال ۱۹۸۵ سازندگان مستند تلویزیونی پایان امپراتوری را مجبور کرده بود این گفت‌وگو را حذف کنند؟ سازندگان این مجموعه به شدت با این ادعا مخالفت کرده‌اند.
«الیسون روپر»، «مارک اندرسون» و «نورما پرسی»، پژوهش‌گران و تهیه‌کنندگان پایان امپراتوری با انتشار بیانیه‌ای، فیلم امیرانی را «دیدنی»، «خوش‌ساخت» و «جذاب» و با «داستانی مهم» خوانده اما تاکید کرده‌اند که ادعای سانسور مستند آن‌ها حقیقت ندارد.
آن‌ها در ضمن افزوده‌اند که بارها به امیرانی گفته‌اند داربیشر هرگز با گفت‌وگوی تلویزیونی موافقت نکرده و مصاحبه فقط صوتی بوده است.
الیسون روپر به «ایران‌وایر» می‌گوید: «هیچ شواهدی برای هیچ یک از این ادعاها موجود نیست و ما از تقی امیرانی و والتر مونچ خواسته‌ایم این ادعاهای غلط را پس بگیرند.»
تیم تهیه‌کننده پایان امپراتوری تاکید می‌کند که داربیشر هرگز با مصاحبه جلوی دوربین توافق نکرده بود. امیرانی متن مصاحبه با او را از دو منبع به دست آورده است؛ یکی خود روپر که آن را بدون اسم داربیشر به این فیلم‌ساز داده است و دیگری «هدایت متین دفتری»، نوه محمد مصدق و یکی از مشاوران تاریخی مستند پایان امپراتوری که متن کامل را با اسم داربیشر به دست امیرانی رسانده است. اما داربیشر مصاحبه را به صورت صوتی و به این شرط انجام داده است که در مستند از نام واقعی او یاد نشود.
تنها منبع ادعای امیرانی در فیلم مبنی بر نقش داشتن دولت بریتانیا در سانسور این مصاحبه، از پایان امپراتوری متین دفتری است. در فیلم می‌بینیم که او از یکی از جلسات اولیه پخش فیلم در سال ۱۹۸۵ می‌گوید که مقامات امآی۶ در آن حضور داشته و خواهان حذف گفت‌وگو شده‌اند.
اما این چهره ۸۷ ساله این ادعا را پس گرفته است. او در گفت‌وگو با وب‌سایت «کارسپاندنتز ورلد» گفته است ماجرا را به درستی به یاد ندارد: «شاید هم حضور نداشتم. خیلی وقت پیش بود.»
او در گفت‌وگو با «ایران‌وایر» بار دیگر تاکید می‌کند که روی‌دادهای ۳۵ سال پیش را خوب به خاطر ندارد.
دیگر مدرکی که امیرانی در فیلم به آن متوسل می‌شود، مقاله‌ای در هفته‌نامه «آبزرور» بریتانیا از سال ۱۹۸۵ است که در آن به طور غیرمستقیم از گفت‌وگوی داربیشر نقل می‌شود. در فیلم، این مقاله نشان داده می‌شود و امیرانی ظاهرا نتیجه می‌گیرد که منتقد آبزرور (که هفته‌نامه خواهر روزنامه گاردین است) نسخه‌ای سانسور نشده از پایان امپراتوری را دیده که گفت‌وگو با داربیشر در آن بوده است.
اما در مقاله‌ای که سال ۱۹۸۵ منتشر شده، به روشنی آمده است: «این مامور امآی۶ در فیلم حضور ندارد چرا که برای حفظ محرمانه بودن خود حاضر به گفت‌وگو جلوی دوربین نشده است.»
امیرانی در فیلم خود هیچ اشاره‌ای به این بخش از مقاله نمی‌کند، در حالی که با نویسنده آن، «نایجل هاکز» گفت‌وگو می‌کند و تصویری از او را نشان می‌دهد.
فیلم‌بردار پایان امپراتوری: به امیرانی گفتم حرفم را پس می‌گیرم
دیگر شاهدی که در کودتای ۱۹۵۳ از او می‌شنویم، «هامفری تریویلان» است؛ فیلم‌بردار پایان امپراتوری که در فیلم امیرانی مدعی می‌شود در سال ۱۹۸۵ در هتل «ساووی» لندن از داربیشر فیلمبرداری کرده است.
اما تریویلان پس از رویارویی با سایر شواهد، حرف خود را پس گرفته است. او در ایمیلی به «ایران‌وایر» نوشت: «اخیرا برای تقی امیرانی نوشتم که نظرم را درباره وجود گفت‌وگوی تصویری با نورمن داربیشر عوض کرده‌ام. با توجه به اطلاعات بسیار مفصلی که الیسون و همکارانش در چند هفته گذشته ارایه کرده‌اند، برای من روشن است که مصاحبه‌ای که به خاطر آوردم، در واقع با “سام فال” بود.»
فال از سایر دیپلمات‌های بریتانیایی است که بخشی از گفت‌وگوی سال ۱۹۸۵ او را در کودتای ۱۹۵۳ می‌بینیم.
الیسون روپر، پژوهش‌گر اصلی پایان امپراتوری، خود از شخصیت‌هایی است که در فیلم تقی امیرانی ظاهر می‌شود. اما می‌گوید صحنه‌های حضورش را جوری تدوین کرده‌اند که انگار مطمئن نبوده است که از داربیشر فیلمبرداری کرده‌اند یا نه.
او به «ایران‌وایر» می‌گوید: «با بهت‌زدگی دیدم که حرف‌هایم را چه طور تدوین کرده‌اند. وقتی از من فیلم می‌گرفتند، اصلا نمی‌دانستم تئوری این فیلم این است که گفت‌وگویی تصویری با نورمن داربیشر انجام شده است. در مجموع، حدود ۴۰ دقیقه از من فیلم گرفته شد. چندین بار به ایشان گفتم که اصلا گفت‌وگویی تصویری با داربیشر انجام نشده است.»
فیلم کودتای ۱۹۵۳ را که ببینید، به این تصور می‌افتید که پایان امپراتوری، فیلمی سانسور شده بوده و نقش بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد را انکار کرده است. اما وقتی این مستند سال ۱۹۸۵ را تماشا می‌کنیم، به روشنی معلوم است که قضیه دقیقا برعکس است.
اولین جمله‌ای که در فیلم می‌شنویم، از سر «دونالد لوگان» است؛ دیپلماتی بریتانیایی که در سال‌های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۳ در میز ایران وزارت خارجه این کشور کار می‌کرد. او به روشنی می‌گوید: «سیاست ما این بود که هرچه سریع‌تر از شر مصدق خلاص شویم.»
این مستند هیچ شکی در مورد نقش محوری بریتانیا در سرنگون کردن مصدق بر جای نمی‌گذارد و پس از ۳۵ سال، سازندگان آن بر این موضوع تاکید کردند.
خانم روپر به «ایران‌وایر» می‌گوید: «نقش بسیار بد بریتانیا در سرنگونی مصدق، ماجرایی است که باید بازگو شود.»
«نورما پرسی»، یکی از تهیه‌کننده‌های پایان امپراتوری به «ایران‌وایر» می‌گوید: «ما مخالف این ادعای تلویحی هستیم که از ماجرای کودتا خبر داشتیم و آن‌را سرکوب کردیم. پایان امپراتوری اولین اثر رسانه‌ای مطرح بود که داستان نقش داشتن امآی۶ در کودتا را با شواهد عینی بازگو کرد.»
به همین دلیل، تهیه‌کنندگان فیلم صمیمانه با امیرانی در ساخت فیلمش همکاری کردند. روپر می‌گوید سال‌ها با امیرانی در تماس بوده و حتی پس از دیدن نسخه‌ای اولیه از فیلم در سال ۲۰۱۷، به او پیشنهاد داده است که در جمع‌آوری بودجه کمکش کند.
در سال ۲۰۱۸ به روپر پیشنهاد دریافت دستمزد و همکاری به عنوان مشاور با فیلم داده شد که وی نپذیرفته بود.
خانم پرسی در ضمن از «برایان لپینگ» یاد می‌کند که به گفته او، طراح و خالق اصلی پایان امپراتوری بوده است. به گفته او، لپینگ در سال ۲۰۱۶ به موسسه فیلم بریتانیا نامه نوشته و خواهان این شده بود که هزینه هنگفت دریافت راش‌های پایان امپراتوری را (۵۵۰ پوند برای هر حلقه) لغو کنند تا امیرانی بتواند به آن‌ها دسترسی پیدا کند.
این نامه نقش مهمی در ساخت فیلم امیرانی داشته است. در کودتای ۱۹۵۳، از ۱۲ مورد از ۲۲ گفت‌وگوی پایان امپراتوری استفاده شده است. اما هنگام نمایش این گفت‌وگوها، نام پروژه پایان امپراتوری روی صفحه نقش نمی‌بندد و این یکی از موارد مورد اعتراض پرسی و روپر است.
در بخش «تشکر ویژه» در پایان تیتراژ فیلم نیز نه به سازندگان پایان امپراتوری اشاره می‌شود و نه به شرکت تلویزیونی گرانادا.
پرسی به «ایران‌وایر» می‌گوید: «ما در عجبیم که آقای امیرانی به کار روزنامه‌نگاری ما حمله می‌کند اما از ۱۲ مورد از ۲۲ گفت‌وگوی ما استفاده می‌کند.»
با این وجود، روپر می‌گوید از این که امیرانی توانسته است نام داربیشر را در فیلمش بیاورد و حرف‌های او را بازگو کند، خوشحال است.
عدم پاسخ‌گویی
حدود دو هفته پیش (در اواسط ماه سپتامبر) ایمیلی از سازندگان کودتای ۱۹۵۳ به پلت‌فرم‌های مختلف پخش فیلم فرستاده شد که متن آن چنین بود: «خبر بدی داریم. به علت مساله‌ای مربوط به اجازه استفاده از فیلم‌های آرشیوی که امروز به توجه ما رسیده شده است، باید فیلم را تا زمان حل مساله با صاحب کپی‌رایت، از تمامی نمایش‌های عمومی حذف کنیم.»
در صفحه فیلم در توییتر اما آمده است که فیلم با توجه به تقاضای عموم، به زودی برمی‌گردد.
مساله کپی‌رایت کدام است؟ آیا به پایان امپراتوری مربوط می‌شود؟
پرسی و روپر نه تنها از این مورد بی‌خبرند که اولین بار از «ایران‌وایر» می‌شنوند که پخش فیلم متوقف شده است. امیرانی حاضر به پاسخ دادن سوال‌ها ما در این مورد نمی‌شود و تنها می‌گوید تیم او از اواخر ماه آگوست مشغول مذاکرات محرمانه در مورد فیلم با تیم پایان امپراتوری بوده است.
روپر و پرسی می‌گویند این مذاکرات ربطی به کپی‌رایت ندارند و راجع به ادعاهای غلط امیرانی در مورد مستند سال ۱۹۸۵ و گفت‌وگو با داربیشر هستند.
امیرانی اما می‌گوید: «ما کاملا معتقدیم که فیلم ما از همه لحاظ منصفانه و دقیق است.»
او ولی به سوال‌های دیگر «ایران‌وایر» پاسخ نمی‌دهد.
خانم‌ها پرسی و روپر در ایمیلی مشترک به «ایران‌وایر» می‌گویند به امیرانی پیشنهادهایی برای چگونگی اصلاح فیلم داده‌اند. آن‌ها می‌افزایند: «ما امیدوار به حل مسالمت‌آمیز این ماجرا هستیم.»
