سن بالای نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری امسال آمریکا باعث بحث‌وجدل بسیار در مورد سلامتی آن‌ها شده است. در سوی دیگری از دنیا اما سن بالای یک نامزد انتخاباتی معنای دیگری دارد. منظورم انتخابات ریاست‌جمهوری در «جمهوری ترکی قبرس شمالی» (که در جهان فقط توسط ترکیه به رسمیت شناخته می‌شود) است که دور اولش یکشنبه گذشته برگزار شد.
رئیس‌جمهور کنونی قبرس شمالی، مصطفی آکینچی، ۷۲ سال دارد و بدین‌سان از آخرین نسل سیاستمدارانی است که زندگی در قبرسی را به یاد دارند که در آن دو جمعیت اصلی جزیره، یعنی یونانیتباران و ترک‌تباران، نه جدا از هم که در کنار هم زندگی می‌کردند. آقای آکینچی متولد بندر لیماسول در جنوب جزیره است؛ طرفه آنجا که رئیس‌جمهور کنونی قبرس، نیکوس آناستاسیادسِ یونانی‌تبار، نیز در روستایی در همان نزدیکی متولد شده است.
سن و مکان تولد آکینچی نماد خوبی از کاندیداتوری او است: چرا که او دقیقاً آمده تا از صلح و همزیستی با یونانی‌تبارانِ این جزیره دفاع کند و از ماهیت فرهنگی یگانه قبرسی‌های ترک. در سوی مقابل، ارسین تاتار، نخست‌وزیر کنونی از حزب راست‌گرای «وحدت ملی» و نامزد مورد علاقه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، قرار گرفته که آینده‌ای دقیقاً متضاد پیش می‌گذارد. این ناسیونالیست محافظه‌کار خواهان جدایی قبرس شمالی و دوپاره کردن دائمی این جزیره دریای مدیترانه است.
در دور اول انتخابات، آقای تاتار با ۳۲ درصد آرا در صدر قرار گرفت و آکینچی با نزدیک ۳۰ درصد دوم شد. چون هیچ نامزدی به پنجاه درصد نرسید عازم دور دوم انتخابات می‌شویم که در روز ۱۸ اکتبر برگزار خواهد شد. شانس پیروزی آکینچی به‌وضوح بیشتر است چرا که سومین نامزد دور اول، توفان آرهورمان از حزب چپ‌گرای «جمهوری‌خواه ترک‌ها» (عضو انترناسیونال سوسیالیست) است که به قریب ۲۲ درصد آرا دست یافت.
آقای آرهورمان هم مثل آکینچی خواهان قبرسِ فدرال و مخالف به‌اصطلاح «راه‌حل دو دولتی» است. او و حزبش رسماً در دور دوم از آکینچی حمایت کرده‌اند. با این حساب شاید دقیقاً شاهد تکرار انتخابات قبلی در سال ۲۰۱۵ باشیم. آن سال هم آکینچی در مقابل نامزد وقت «حزب وحدت ملی»، درویش اروغلو، در دور اول، دوم شد و در دور دوم با حمایت همین «حزب جمهوری‌خواه ترک‌ها» پیروز شد.
از میان سایر نامزدها، قدرت اوزرسای از حزب خلق که در سال ۲۰۱۵ بیش از ۲۱ درصد آرا را گرفته بود این بار با قریب شش درصد، چهارم شد. او تا همین یک هفته پیش معاون نخست‌وزیر و وزیر خارجه بود و در اعتراض به اقدامات تحریک‌آمیز دولت تاتار در نزدیکی با آنکارا استعفا داد تا این دولت اکثریت خود در مجلس را از دست بدهد. بنابراین برخی طرفداران او نیز احتمالاً به آکینچی رو خواهند آورد.
اما از مسائلی که پیش‌بینی دور دوم را دشوار کرده نرخ پایین شرکت در انتخابات است. از میان قریب ۲۰۰ هزار واجد شرایط تنها حدود ۱۱۰ هزار نفر شرکت کردند، یعنی حدود ۵۵ درصد. کارشناسان شیوع ویروس کرونا را از دلایل اصلی پایین بودن نرخ مشارکت می‌دانند. تاتار اما مدعی است که طرفداران او در دور اول در خانه مانده‌اند و در دور دوم همه را غافلگیر خواهند کرد.
بنیان طرفداران؛ گذشته و آینده قبرس
پایگاه انتخاباتی نامزدهای مختلف هم شکاف‌های سیاسی جامعه ترک‌تباران قبرس را نشان می‌دهد و هم تاریخ جزیره را. مثلاً در حوزه انتخاباتی «اسکله» در شمال شرق جزیره، تاتار با بیش از ۴۳ درصد در صدر قرار گرفت و آکینچی با ۱۶ درصد سوم شد. این بدین علت است که ساکنین این منطقه بیشتر شهروندان متولد جمهوری ترکیه هستند که در ۴۶ سالی که از دو شقه شدن شمال و جنوب جزیره می‌گذرد در آنجا سکنی گزیده‌اند. این عده برخلاف خانواده‌های قبلی قبرس، گذرنامه جمهوری قبرس را ندارند و تعلقشان بیش از آن‌که به این جزیره باشد به ترکیه است.
ریشه انشقاق در جزیره به رویدادهای تابستان سال ۱۹۷۴ برمی‌گردد. در ماه ژوئیه بود که کودتایی موفق در قبرس درگرفت. کودتاچیان راست‌گرا همگام با دولت نظامی سرهنگ‌های یونان بودند که خود در سال ۱۹۶۷ در کودتایی خونین سرکار آمده بود. هدف کودتاچیان الحاق قبرس به خاک یونان بود — یعنی نقض وعده‌هایی که هنگام استقلال قبرس از بریتانیا در سال ۱۹۶۰ به اقلیت ترک این جزیره داده شده بود. در پاسخ به این حرکت، دولت بولنت اجویت، نخست‌وزیر چپ‌گرای وقت ترکیه، دست به حمله نظامی به قبرس و اشغال نزدیک چهل درصد خاک جزیره زد. نه‌تنها دولت کودتاچیان قبرس دوام نیاورد که پیروزی ترکیه باعث شد خونتای نظامی در آتن نیز سقوط کند. یونان دوباره دموکرات شد و جمهوری سوم این کشور به میان آمد.
اما این جنگ عاقبتی شوم هم برای جزیره به میان آورد. ظرف یک سال، حدود ۱۵۰ هزار قبرسیِ یونانی‌تبار (حدود یک‌چهارم کل جمعیت جزیره در آن زمان) از شمال فرار کردند و حدود ۶۰ هزار قبرسی ترک‌تبار از جنوب عازم شمال شدند (یعنی نصف کل جمعیت ترک‌تباران.) شمال جزیره که تا پیش از این جنگ، اکثریت یونانی‌تبار داشت حالا عملاً توسط ترکیه و تحت اشغال این کشور اداره می‌شد و جنوب آن تحت نظر دولت رسمی قبرس. نیروهای حافظ صلح سازمان ملل از آن هنگام در جزیره مستقر شده‌اند کار آن‌ها حفاظت از«خط سبز» است که از میان جزیره می‌گذرد و باعث شده پایتخت آن، نیکوزیا (لفکوشا)، دوپاره باشد.
در این سال‌ها سازمان ملل اعلام کرده که فقط دولت جمهوری قبرس را به رسمیت می‌شناسد و خواهان پایان اشغال شمال توسط ترکیه شده. در سال ۱۹۸۳ که «جمهوری ترکی شمال قبرس» تشکیل شد، سازمان ملل به‌شدت از این حرکت و از به رسمیت شناخته شدن آن توسط آنکارا انتقاد کرد. قطع‌نامه سال ۱۹۸۴ شورای امنیت با همین خواسته‌ها با ۱۳ از ۱۵ رأی تصویب شود: تنها پاکستانِ اسلام‌گرای ضیاءالحق بود که رأی منفی داد و آمریکای ریگان هم البته به علت اتحاد نزدیک با ترکیه در قالب ناتو رأی ممتنع داد اما از وتوی خود استفاده نکرد.
منطقه «اسلکه» که امروز پایگاه رأی متحد اردوغان است تا پیش از رویدادهای سال ۱۹۷۴ روستایی کوچک به نام تریکومو بود که تقریبا تمامی جمعیتش یونانی‌تبار بودند. آن‌ها هم مثل بیشتر یونانیتباران شمال فراری شدند و جای خود را به ترک‌‌تبارانی دادند که از بندر جنوبی لارناکا آمده بودند — بندری که اسم ترکی قدیمی‌اش «اسکله» است و همین است که «تریکومو» شد «یِنی اسکله» (اسکله نو). در این سال‌ها مناطقی مثل «اسکله» شاهد حضور شهروندان جمهوری ترکیه بوده‌اند که به تشویق آنکارا به این جزیره می‌آیند. در سال‌های پیش از اردوغان، خیلی از شهروندان ترکیه برای فرار از سرکوب سیاسی بود که به این جزیره پناه می‌آوردند. در این سال‌ها اما بافت جمعیتی متفاوتی در شهرهایی مثل اسکله سکنی گزیده.
آینده قبرس: همزیستی یا جنگ ناسیونالیست‌ها؟
آکینچی طرفدار حفظ اتحاد دو قبرس است و همزیستی ترک و یونانی است و از این رو طبعاً آبش با ناسیونالیسمِ اردوغانی در یک جوب نمی‌رود. او در اکتبر سال گذشته از عملیات ارتش ترکیه علیه کردهای چپ‌گرا در شمال شرقی سوریه انتقاد کرد. در ماه فوریه همین امسال هشدار داد که اگر ترکیه دست به الحاق خاک شمال قبرس بزند آینده بدی در انتظار مردم جزیره خواهد بود (ترکیه در پاسخ او را «ناصادق» خواند.)
آقای آکینچی در روزهای گذشته با اعتماد به نفس بیشتری علیه آنکارا سخن گفته. دو روز قبل از انتخابات در مناظره‌ای تلویزیونی رسماً گفت که آنکارا او و خانواده‌اش را تهدید کرده از انتخابات کنار برود.
حرف‌های آکینچی باورپذیر است. سفارت ترکیه در قبرس شمالی به‌وضوح کوشیده در انتخابات نقش بازی کند. اردوغان هر کاری توانسته برای کمک به نامزد محبوبش کرده. آقای تاتار در روزهای پیش از انتخابات به آنکارا سفر کرد و از آنجا اعلام کرد خط لوله‌ای ۸۰ کیلومتری از ترکیه به این جزیره کشیده می‌شود تا آب شیرین به آن رسانده شود. تصمیم جنجالی‌تر اما گشودن در بندر واروشا (مرعش) به روی بازدیدکنندگان بود. این شهر ساحلی از سال ۱۹۷۴ متروکه و در کنترل ارتش ترکیه بوده و مردم اجازه ورود به آن را نداشته‌اند. در تمامی قطع‌نامه‌های شورای امنیت تأکید شده که تنها ساکنین پیش از جنگ این بندر حق ورود به آن را دارند. واروشا در سال‌های پیش از جنگ از معروف‌ترین مقاصد گردشگری قبرس بود و بیش از ۱۰۰ هتل داشت. الیزابت تیلور و ریچارد برتون از جمله مهمان‌های آن بودند. امروز اما شهری متروکه است و یکی از قربانی‌های ادامه انشقاق در جزیره.
همین گشایش واروشا بود که باعث خروج حزب خلق از دولت ائتلافی قبرس شمالی شد. این حرکت در ضمن توسط قبرس، اتحادیه اروپا و حتی روسیه محکوم شد. وزارت خارجه روسیه با اعلام بیانیه‌ای رسمی این حرکت را غیرقابل‌قبول خواند. جوزپ بورل، رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا، اعلام «نگرانی شدید» کرد و گفت «باید فوراً اعتماد احیا شود و نه این‌که شکاف‌های بیشتری ایجاد شوند.» کیریاکوس کوسیوس، سخنگوی دولت قبرس، این حرکت را «نمایش پیشاانتخاباتی ساخت دست آنکارا» خواند.
کارشناسان موافق‌اند که انتخابات ریاست‌جمهوری امسال در واقع همه‌پرسی بر سر دخالت ترکیه در قبرس است. ربکا برایانت، استاد دانشگاه اوترخت که کتابی در مورد قبرس شمالی نوشته، به وب‌سایت «احوال» گفت: «انتخابات تبدیل شده به همه‌پرسی درباره دخالت ترکیه.»
سرتاچ سونان، استاد علوم سیاسی در دانشگاه بین‌المللی قبرس در نیکوزیای شمالی، به روزنامه «گاردین» گفت: «با توجه به موضع ترکیه، انتخابات تبدیل به همه‌پرسی بر سر چیزی شده که بسیاری از مردم، مسئله هویت سیاسی و فرهنگی می‌دانند. حسی از تعلیق وجود دارد که ببینیم ترکیه برای این‌که جلوی انتخاب آکینچی را بگیرد دیگر چه خواهد کرد.»
پروفسور سونان پشتیبانی خود از آکینچی را پنهان نمی‌کند و او را «آخرین شانس برای آغاز مجدد مذاکرات وحدت جزیره و خروج قبرسی‌های ترک‌تبار از انزوای بین‌المللی» می‌داند.
سیستم سیاسی قبرس شمالی به این‌گونه است که مذاکرات توسط ریاست‌جمهوری انجام می‌شوند. دور آخر این مذاکرات در سال ۲۰۱۷ در کرانس مونتانای سوئیس بی‌نتیجه به پایان رسیدند. آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل، اما گفته بود در پی نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری قبرس شمالی، مذاکرات را به همراه سه کشور خارجی ناظر (یونان، ترکیه و بریتانیا) از سر می‌گیرد.
بسیاری داستان تلخ سال ۲۰۰۴ را به یاد دارند که در آستانه ورود قبرس به اتحادیه اروپا، طرح کوفی عنان، دبیر کل وقت سازمان ملل، به همه‌پرسی گذاشته شد. بیش از ۷۵ درصد قبرسی‌های یونانی به آن رأی نه دادند اما قبرسی‌های ترک با ۷۷ درصد تأییدش کردند. این‌بار آکینچی ۷۲ ساله به‌احتمال بسیار حاضر است با طرحی موافقت کند که بیشتر به مذاق یونانیتباران جزیره خوش بیاید.
او می‌داند که بسیاری از قبرسی‌های ترک ترجیح می‌دهند شهروند جمهوری قبرس و عضو اتحادیه اروپا باشند تا شهروندِ جمهوری‌ای که هیچ‌کس جز ترکیه به رسمیت نمی‌شناسد. در مقابل اما اردوغان ناسیونالیستی قرار گرفته که نه‌تنها در قبرس که در سرزمین‌های متعددی همچون جمهوری آذربایجان، سوریه، لیبی و سومالی نیز کوشیده دست به ایفای نقش بزند.
تنش‌ها در چند ماه اخیر در منطقه شرق دریای مدیترانه بسیار بالا گرفته: از جنگ داخلی لیبی تا توافق‌های انرژی مصر و یونان و اسرائيل که با مخالفت ترکیه مواجه شده. در مرزهای شرق ترکیه نیز درگیری قره‌باغ را داریم. ترکیه اردوغان امروز به‌نوعی هم با ایران درگیر است، هم با روسیه، هم با عربستان سعودی و هم با اسرائیل.
آکینچی می‌داند که شهروندان سکولارماب کشورش با سابقه طولانی همزیستی با فرهنگ‌های مختلف در قبرس دل‌خوشی از اسلام‌گرایی ناسیونالیستی اردوغان نخواهند داشت. او اگر در انتخابات پیش روی روز یکشنبه پیروز شود احتمالاً خواهد کوشید هر طور هست مذاکرات با گوترش را به سرانجام برساند و بدین‌سان شاید جایگاهی ویژه در تاریخ منطقه پیدا کند: آخرین رئیس‌جمهور «قبرس شمالی» و بنیان‌گذار وحدت دوباره جزیره‌ای که قدیمی‌ترها «جزیره عشق» می‌نامیدند.
