در‌حالی هفتادمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد را پشت سر می‌گذاریم که بحث و جدل در مورد آن همچنان ادامه دارد. ماه گذشته اما یک صدای مهم دیگر از جانب یکی از بازیگران اصلی آن روز به صحنه جدل اضافه شد. «سازمان سیا» اعتراف کرد که دولت «محمد مصدق» را که در جریان آن روز سرنگون کرد، ماهیت دموکراتیک داشت و در نتیجه این کودتا، بر‌خلاف بسیاری سایر اعمال سیا، در راستای سرنگون کردن دولتی دموکراتیک صورت گرفته است.
جالب اینجا است که این اظهار جدید از سوی سیا، نه در بیانیه‌ای رسمی، که در میانه پادکستی صورت گرفت که موضوعش حتی کودتای ۲۸ مرداد نبود. با این حال، دو نفری که بر این موضوع تاکید کردند، از مامورین سازمان سیا هستند. یکی سخنگو سازمان سیا است و دیگری، عضو تیم رسمی تاریخدانان آن.
***
پادکست «پرونده‌های لَنگلی» از سال گذشته آغاز شد و توسط خود سازمان سیا اداره می‌شود. این پادکست نامش را از شهر لنگلی در ایالت ویرجینیای آمریکا می‌گیرد که مقر مرکزی سیا در آن واقع شده. موضوعات پادکست معمولا تاریخی نیستند و بیشتر به معرفی بیشتر سازمان کمک می‌کنند و پندهایی ارائه می‌کنند که می‌تواند به درد شنوندگان بخورد. مثلا اینکه مراحل عضویت در سیا چیست، چرا این سازمان تاریخدان دارد، موزه معروف آن (که درش به روی عموم بسته است) شامل چه چیزهایی می‌شود و یا حتی راهنمایی‌های عمومی در مواردی مثل ایمنی سفر.
اما ماه پیش بود که دو اپیزود آخر فصل جاری این پادکست به یکی از معروف‌ترین عملیات‌های موفق تاریخ سیا پیوست. عملیات «آرگو» در سال ۱۹۷۹ که طی آن، مامورین سازمان سیا با ورود محرمانه به ایران تحت پوشش یک تیم فیلم‌سازی، موفق به نجات شش دیپلمات آمریکایی شدند که از اشغال سفارت گریخته بودند و در سفارت کانادا پنهان شده بودند.
این ماجرا سال‌ها است برملا شده و موضوع کتاب‌های مختلف و در ضمن فیلم معروفی بود که در سال ۲۰۱۲ با کارگردانی و بازیگری «بن افلک» ساخته شد و جوایز اسکار بسیاری هم گرفت.این‌بار اما پادکست برای اولین بار، جنبه جدیدی از آن عملیات را معرفی کرد. در‌حالی‌که شخصیت اصلی این عملیات، ماموری به نام «تونی مِندز» بود که سال‌ها است شناخته می‌شود و نقشش را افلک بازی می‌کرد، پادکست حالا برای اولین بار از دومین مامور سازمان سیا پرده‌برداری کرد که همراه مندز به ایران آمده بود و نقش مهمی در عملیات بازی می‌کرد.
مندز قبلا در کتاب خود با نام مستعار «جولیو»، از این همکار خود نام برده برد. حالا اما می‌دانیم که نام واقعی او «اد جانسون» است. گفته‌هایش که در جریان تاریخ شفاهی سیا ضبط شده‌اند، در پادکست پخش شدند.
دو اپیزود پادکست در روز ۱۴سپتامبر پخش شدند و توجه رسانه‌ها فورا به جانسون جلب شد. اما یک ماه طول کشید تا خبرگزاری «آسوشیتدپرس» متوجه اهمیت گفته‌ای شود که در مقدمه پادکست بین مجری و یکی از مهمان‌های برنامه زده شده بود و در واقع، اعترافی در مورد عملیات سازمان سیا در سال ۱۹۵۳ در راستای سرنگونی دولت مصدق بود.
این گفت‌وگو بین «والتر تروسین»، سخنگو سازمان سیا و یکی از دو مجری پادکست، و «بِرِنت گیری»، عضو تیم تاریخ در سیا و تحلیلگر سابق خاورمیانه در این سازمان، صورت گرفت. تروسین برای ارائه مقدمه، ماجرای گروگانگیری سال ۱۳۵۸ را یادآوری می‌کند که سازمان سیا در سال ۱۳۳۲ در سرنگونی دولت مصدق نقش داشت.
او تاکید می‌کند که با اینکه تاریخدانان سیا می‌گویند که عملیات‌های محرمانه این سازمان معمولا در راستای دموکراسی بوده است، این مورد استثنای مهمی است، چون واشنگتن در سرنگونی دولت مصدق ایفای نقش کرد که به‌صورت دموکراتیک انتخاب شده بود. تروسین می‌گوید: «بدین‌سان باید این واقعیت را ب رسمیت بشناسیم که این استثنای بسیار چشمگیری محسوب می‌شود».
گیری ضمن تایید این گفته توضیحات تاریخی بیشتری ارائه می‌کند. او می‌گوید: «آیزنهاور در سال ۱۹۵۳ تصمیم گرفت عملیاتی محرمانه در ایران به راه بیاندازد تا مصدق را کنار بزند و دلیل این کار این بود که مصدق نفت را ملی‌سازی کرده بود و این‌گونه، شرکتی را که امروز به نام “بریتیش پترولیوم” می‌شناسیم، بیرون کرده بود؛ و این ضربه بزرگی به اقتصاد فی‌الحال فلج بریتانیا بود. آیزنهاور تحت فشار بسیاری بود که کاری انجام دهد».
این تاریخدان سیا اما برای توجیه عملیات سیا که «تی پی آژاکس» نام داشت، می‌گوید: «از نگاه کلان، آیزنهاور قضیه را مربوط به دموکراسی می‌دید. اما دموکراسی جهانی. اتحاد شوروی هم‌مرز ایران بود و ایران به نفت خلیج فارس دسترسی داشت. این نگرانی بسیار چشمگیری بود. هم در واشنگتن و هم در کشورهای متحد آن که نگران بودند اتحاد شوروی به نفوذ بیشتری دست پیدا کند و کمونیست‌ها به قدرت برسند و این گونه به مقادیر عظیمی از نفت جهانی دست پیدا کنند».
بسیاری از تاریخدانان منتقد آمریکا اما می‌گویند حزب توده ایران در آن روزها توان قدرت به رسیدن را نداشت و این بهانه‌ای بوده که توسط آمریکایی‌ها مطرح شده، تا از بریتانیا برای سرنگونی دولت مصدق حمایت کنند. «یرواند آبراهامیان»، تاریخدان ایرانی‌تبار و استاد بازنشسته دانشگاه شهری نیویورک، از مهم‌ترین منادیان این باور است که تاکید دارد منابع نفتی، دلیل اصلی کودتا بودند.
سازمان سیا در پی انتشار گزارش آسوشیتدپرس در این مورد، در پاسخی به این خبرگزاری گفت: «رهبری سازمان سیا متعهد به این است که رویکردش به سوی مردم تا حد امکان باز و گشاده‌رو باشد. پادکست ما نیز بخشی از همین تلاش است و ما می‌دانیم که اگر بخواهیم این داستان بی‌نظیر را تعریف کنیم، حائز اهمیت است که راجع به چارچوب تاریخی حول این رویدادها و نقش سازمان سیا در آن‌ها شفاف سخن بگوییم».
دولت‌ها و مقامات آمریکایی پیش‌از این بارها به نقش واشنگتن در سرنگونی مصدق اشاره کرده‌اند. «مادلین آلبرایت»، وزیر خارجه وقت دولت «بیل کلینتون»، در سال ۲۰۰۰ از «نقش چشمگیر» کشورش سخن گفت. «باراک اوباما»، رییس‌جمهور وقت، در سال ۲۰۰۹ در سخنرانی معروف خود در قاهره که با هدف آشتی با جهان اسلام ایراد می‌شد، تاکید کرد که سازمان سیا در «سرنگونی دولت ایران که به‌صورت دموکراتیک انتخاب شده بود»، ایفای نقش کرد. اهمیت پادکست اخیر اما این است که این گفته‌ها از سوی خود نهاد سیا می‌آید و نشان‌دهنده این است که درک خود این نهاد هم تاکید بر دموکراتیک بودن دولت دکتر مصدق دارد.
با این حال، همه تحلیل‌گران لزوما در مورد اهمیت گفته‌هایی که در این پادکست انجام شد، اتفاق‌نظر ندارند. «مالکولم برن»، رییس پروژه اسناد ایران در «آرشیو امنیت ملی»، نهادی غیرانتفاعی مستقر در دانشگاه جورج واشنگتن که برای انتشار بیشتر اسناد دستگاه‌های اطلاعاتی آمریکا تلاش می‌کند، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «به‌نظرم این گفته‌ها جالب بودند، اما آنقدرها هم چشمگیر نبودند. بیشتر اظهاراتی فرعی بودند و به‌نظر من نمی‌آمد که اعلام عامدانه دیدگاه‌های سازمان سیا باشند».
سازمان سیا اولین بار در سال ۱۹۹۸ در مقاله‌ای با عنوان فارسی «زنده باد شاه!»، به جزییات نقش خود پرداخت. در طول سال‌ها نیز بسیاری اسناد خود را در این مورد منتشر کرده است.
آخرین مورد این کار، در سال ۲۰۱۷ بود. این کار پس از سال‌های طولانی انتظار صورت می‌گرفت (انتشار اسناد معمولا پس از ۳۰ یا ۴۰ سال صورت می‌گیرند، اما در این مورد چند دهه دیر شده بود). در دهه ۱۹۹۰، روسای سیا همچون «رابرت گیتز»،«جان دویچ» و «جیمز وولزی»، وعده‌هایی در این مورد داده بودند که نتیجه‌اش ظاهرا تنها در سال ۲۰۱۷ عملی شد. با این همه، بسیاری از اسناد سیا در این مورد در دهه ۱۹۶۰ نابود شده‌اند، تا برخی از ابعاد کودتا تا همیشه در هاله ابهام باقی بمانند.
برن به ایران‌وایر می‌گوید: «درون سازمان سیا همیشه نظرات متفاوتی در مورد این وجود داشته که آیا این‌همه پرونده باید مخفی نگاه داشته شوند، یا نه. گیتز و دویچ در ابتدا وعده رویکردی باز را دارند، اما بعد معکوس آن عمل کردند و این خود نشانه این واقعیت است».
او در ضمن در جای دیگری در گفت‌وگو با آسوشیتدپرس تاکید کرده است: «صحیح نیست بگوییم که عملیات کودتا کاملا از طبقه‌بندی خارج شده است، اصلا چنین نیست. بخش‌های مهمی از اسناد همچنان منتشر نشده‌اند و این باعث گیجی عمومی می‌شود و باعث می‌شود در مورد نقش آمریکا افسانه‌سازی شود».
اما آیا امکان دارد در دولت بایدن تغییری در این مورد انجام شود؟
رییس کنونی سازمان سیا، «ویلیام برنز»، جزو مورد احترام‌ترین دیپلمات‌های چند دهه اخیر آمریکا است و در ضمن، سوابق جالبی در زمینه خاورمیانه دارد، از مخالفت با حمله دولت «جورج دبلیو بوش» به عراق، تا طراحی مذاکرات منتهی به برجام، که او از معماران اصلی آن‌ها محسوب می‌شود.
باید دید این رویکردها منجر به اقدامات جدیدی در زمینه اسناد کودتا می‌شوند یا خیر. انتشار فرای معمول اسناد البته اغلب در چارچوب روابط بین دولت‌ها با هم صورت می‌گیرد و به علت عدم رابطه دیپلماتیک تهران و واشنگتن، این راه وجود ندارد.
از برن در مورد احتمال تغییر رویه در آینده می‌پرسم و او می‌گوید: «به‌نظر من لزوما غیرممکن نیست که اسناد بیشتری در دسترس قرار بگیرند، اما تقریبا همیشه به‌نظر می‌رسد که با نوعی فشار بیرونی است که می‌توان توازن درون سازمان را بر هم زد. رهبران سازمان سیا باید متقاعد شوند که ارزشش را دارد که رویه قبلی خود را تغییر دهند و مقابل مخالفت‌های موجود در درون خود سازمان هم بایستند.»
