سال ۲۰۲۰ پر از خاطره‌های تلخ بود. طوفان این سال پرتلاطم اما با پروازی شروع شد که در فرودگاه بغداد به زمین نشست؛ پرواز هواپیمایی شام که از دمشق می‌آمد و با خود مهمانی ناخوانده داشت: قاسم سلیمانی که در چند ماه آخر عمرش جزو طراحان اصلی سرکوب و کشتار جوانان معترض عراقی بود.
یک سال و دو ماه بعد باز شاهد فرود پرواز دیگری در فرودگاه بغداد بودیم که این‌بار هم توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. مسافر این پرواز اما نه منادی سرکوب که بشارت‌گر صلح است و نمادی از امید عراق به رستاخیز و فردایی بهتر.
پاپ فرانسیسکوس (اگر لقب لاتینش را به جای عنوان انگلیسی «فرانسیس» بگوییم) برای اولین بار از زمان درگرفتن دنیاگیری ویروس کرونا مکان اقامت خود در واتیکان را ترک گفت تا به رویایی جامه عمل بپوشاند که رهبران کلیسای کاتولیک سال‌ها است در سر پرورانده‌اند: سفر به سرزمین تاریخی بین‌النهرین. دو پاپ قبلی، ژان پل دوم و بندیکت شانزدهم، هر دو سودای سفر به عراق را داشتند اما این در نهایت پاپ آرژانتینی بود که این بخت را پیدا کرد تا قدم به زادگاه حضرت ابراهیم بگذارد و مهمان سرزمینی شود که برخی مردمانش هنوز به زبان آرامی، یعنی زبان عیسی مسیح، صحبت می‌کنند.
پرواز رم- بغدادِ هواپیمایی آلیتالیا دیروز (جمعه) وارد پایتخت عراق شد. هواپیمای پاپ به محض ورود به حریم هوایی عراق در از همراهی هواپیماهای محافظ آمریکایی برخوردار بود که از پایگاه عین اسد در غرب این کشور بلند شده بودند؛ همان پایگاهی که در چند روز گذشته مورد حملات نیروهای حامی جمهوری اسلامی قرار گرفته است.
هیچ یک از تنش‌ها و مخاطرات موجود باعث نشد پاپ سفرش را لغو کند. این روحانی عدالت‌خواه متولد بوینس آیرس است و سال‌های مقاومت در مقابل حکومت نظامی آرژانتین را به یاد می‌آورد. از همان کودکی که ردای روحانیت را به تن کرد آرزو داشت در سرزمین‌های دوردست قاره آسیا میسیونر شود و عمرش را وقف محرومین و آسیب‌دیدگان و آن جریانی کرده که مسیحیتِ مقاومت و ظلم‌ستیز می‌داند. همین است که علیرغم تمام خطرها، از کرونا تا حملات اخیر نیروهای همگام با تهران در خاک عراق، سفر خود را لغو نکرد.
پس از فرود در بغداد با ماشین «بی ام و» سیاه از میان مردم گذاشت. به دلیل تدابیر امنیتی، پنجره‌های ضدگلوله ماشین در بیشتر مسیر بسته بودند، چیزی که برای پاپِ مردمی بسیار کم‌سابقه است. ماشین او از خیابانی گذشت که در دو دهه گذشته صحنه کشتارهای بسیاری بوده اما حالا به درختان زیبای نخل مشجر شده و به مهمان‌ها احساس خوبی در مورد آینده عراق می‌دهد. در روز اول سفر پاپ هر جا که می‌رفت با استقبال هزاران نفر و پرچم‌های درهم تنیده عراق و واتیکان روبرو بود. یادآور این‌که عراقی‌ها هرقدر که از اشغال کشورهای خارجی و دخالت در امور خود بیزارند از این مهمان طرفدار صلح استقبال می‌کنند و قدردان بیباکی‌اش برای سفر به عراق در شرایط سخت کنونی هستند. یکی از همین مردم به خبرنگاران گفت که انگار پاپ با خود «واکسن صلح» آورده است.
امید به یک دانه خردل
آمریکا که در سال ۲۰۰۳ به عراق حمله کرد، برخی‌ها از سرنگونی صدام حسین خوشحال شدند. اما شیرازه اجتماعی کشور به زودی فروپاشید و سرزمین زیبای بین‌النهرین صحنه خشونت و توحش و تروریسم و فرقه‌گراییِ کم‌سابقه در تاریخ معاصر شد. واتیکان جزو نیروهایی بود که از همان ابتدا با حمله آمریکا مخالفت کرده بودند.
مسیحیان عراق جزو بزرگ‌ترین آسیب‌دیدگان سال‌های اخیر بوده‌اند. جمعیت مسیحی کشور از حدود یک و نیم میلیون نفر به یک سوم بدل شده و امروز احتمالا حدود چهارصد هزار نفر است. به بیان دیگر، یک میلیون مسیحی از زادگاه خود آوارده شده‌اند.
این درد و رنج مسیحیان در محور سفر تاریخی پاپ است. این است که در همان روز اول به کلیسای کاتولیک کلدانی «سیده النجات» (بانوی رستگاری) در محله کراده بغداد رفت تا از مسیحیان محل، روایت ماجرای حمله دردآور سال ۲۰۱۰ را بشنود: حمله «دولت اسلامی عراق» (که بعدها داعش را تشکیل داد) که در آن ۵۶ نفر از جمله دو کشیش این کلیسا کشته شدند. بیش از ده سال پس از آن حمله این بار همان کلیسا شاهد حضور عالی‌ترین مقام مذهب کاتولیک بود. در حالی که نور خورشید از شیشه‌های رنگی کلیسا بر داخل می‌تابید، پاپ در میان هلهله حضار وارد شد، روی سینه‌اش به تکریمِ تثلیثِ مسیحیت صلیب کشید و برگی جدید در تاریخ مسیحیان عراق آفرید. او در سخنانش از «خون برادران و خواهران‌مان که عالی‌ترین بها را بخاطر وفاداری به پروردگار و کلیسایش پرداخته‌اند» گفت.
پاپ اما تنها برای مسیحیان به عراق نیامده است. تاکید او بر لزوم همزیستی تمام مردم در عراق و همبستگی با تمام مردم رنج‌دیده این کشور است. همین است که شعار این سفر عبارتی زیبا از «انجیل به روایت متی» است: «شما همه برادرید.»
پاپ در همان سخنان آغازین خود در کاخ ریاست‌جمهوری عراق در حضور برهام صالح، رئیس‌جمهور عراق، گفت: «تنها اگر بیاموزیم که فرای تفاوت‌هایمان بنگریم و همدیگر را اعضای یک خانواده واحد انسانی بدانیم خواهیم توانست روند موثر بازسازی را آغاز کنیم و برای نسل‌های آينده جهانی بهتر، عادلانه‌تر و انسانی‌تر به جا بگذاریم.»
او با بیانی مشخص‌تر افزود: «تنوع مذهبی، فرهنگی و قومی که هزاران سال است ویژگی شاخص جامعه عراق است منبعی ارزشمند به حساب می‌آيد که باید از آن استفاده کرد و نه سدی که باید از پیش رو برداشته شود. از عراق امروز باید خواست که به همه، بخصوص در خاورمیانه نشان دهد که تنوع به جای این‌که باعث تخاصم شود می‌بایست منجر به همکاری و هم‌آهنگی در حیات جامعه شود.»
یکی از مهم‌ترین اقدامات پاپ در این سفر دیدار با آیت‌الله سیستانی است، مرجع ۹۰ ساله که میلیون‌ها نفر از شیعیان جهان جزو مقلدهای او به حساب می‌آیند. علی سیستانی سال‌ها است که نقطه مقابل علی خامنه‌ای دیده می‌شود: خامنه‌ای با استفاده از تمام منابع مالی و نظامی مردم ایران سعی بر تحکیم موقعیت خود را داشته؛ اعتبارش اما به سیستانی که در خانه‌ای ساده در نجف، در چند قدمی آرامگاه امام علی، زندگی می‌کند نمی‌رسد. سیستانی مخالف دولت مذهبی و نظریه «ولایت فقیه» است و خاری در چشم تلاش خامنه‌ای برای تحمیل رهبری خودش به شیعیان عراق بوده است. پاپ پیش از این با شیخ احمد طیب، امام جماعت مسجد الازهر قاهره، هم دیدار کرده. این دو در فوریه ۲۰۱۹ در ابوظبی، پایتخت امارات متحده عربی، نشستی تاریخی داشتند و «سند اخوت بشری برای صلح و همزیستی جهانی» یا همان «بیانیه ابوظبی» را امضا کردند.
او حالا در روز شنبه مهمان آیت‌الله سیستانی می‌شود و پس از صرف چای در منزل او این پیغام روشن را به شیعیان کشور و جهان می‌فرستد که رهبران مذهبی‌شان خواهان همزیستی هستند. پاپ روز شنبه در ضمن از شهر باستانی اور در استان ذی‌قارِ جنوب عراق بازی می‌کند؛ شهری بر کرانه فرات که روزگاری همجوار خلیج فارس هم بود و اما با تغییرات جغرافیایی کیلومترها با این خلیج فاصله گرفته. این زادگاه ابراهیم خلیل، پدر معنوی سه دینِ یهودیت، مسیحیت و اسلام است و پاپ در این مکان نمادین برای کل بشریت دعا می‌کند.
او سپس در روز یکشنبه به شهر موصل می‌رود، همان‌جا که تروریست‌های داعش شش سال پیش در آن اعلام «خلافت» کردند و کلیساهایش را نابود کردند و مسیحیانش را کشتار. پاپ حالا در همان میدانی که پر از کلیساهای مخروبه است دعا می‌کند و از دیگر طعمه داعش، شهر آشوری‌نشین بخدیدا، در دشت نینوا نیز دیدار می‌کند.
پاپ در سخنان خود گفت جامعه مسیحی عراق «گرچه به کوچکی یک دانه خردل» است اما مثل همان دانه محکم است و می‌تواند جهانی را از نو بسازد. ناظرین این‌را ارجاعی به انجیلِ متی دانستند، آن‌جا که عیسی مسیح می‌گوید: «که من به راستی به شما می‌گویم که اگر مثل یک دانه خردل، ایمان داشته باشید به این کوه می‌گویید: «از این‌جا به آن‌جا برو» و خواهد رفت و هیچ چیز برای شما غیرممکن نخواهد بود.»
نکته ظریف اما آین‌جا است که پاپِ طرفدار همزیستی در عین حال داشت به آیه‌ای از کتاب مقدس مسلمانان ارجاع می‌داد. در سوره «لقمانِ» قرآن است که از قول لقمان می‌شنویم: «یبنی انها إِن تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی لاراض یات بها الله» یعنی «پسرم، خداوند همه چیز را فراهم خواهد کرد حتی اگر به کوچکی یک دانه خردل، و حتی اگر پنهان درون صخره‌ای در آسمان‌ها یا زمین.»
پاپ بدین‌سان هم در گفتار خود و هم در کردار خود پیغام همزیستی، مسالمت و صلح به عراق آورده است؛ پیغامی بسیار متفاوت از خیلی دیگر مسافرین خارجی به عراق. حرف دل عراقی‌ها را شاید آن جوانی در شبکه‌های اجتماعی زد که تصویر خندان پاپ در کنار مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق، را منتشر کرد و آن‌را با تصویر قاسم سلیمانی و هم‌قطار عراقی‌اش، ابومهدی مهندس، مقایسه کرد و گفت: «انتخاب بین این دو تصویر سخت نیست.»
کاظمی در دورانی که سر کار بوده سخت برای استقلال و استحکام حاکمیت ملی در کشورش کوشیده است؛ این‌را می‌توان پروژه سیاسی اولین نخست‌وزیر غیراسلام‌گرای عراق در دوران پساصدام دانست. سفر تاریخی پاپ بی‌شک کمکی شایان به این تلاش خواهد بود. کتاب‌های تاریخ عراق تا سال‌های سال به یاد خواهند داشت که روحانیِ سفیدپوشِ آرژانتینی به سراسر کشورشان سفر کرد تا دست یاری به سوی رستاخیز آن بلند کرده باشد.
