یکی از مهم‌ترین معضلات اقتصادی ایران دسترسی نداشتن به میزان قابل توجهی از دارایی‌های خود است که در طول سال‌های مختلف پس از انقلاب در کشورهای مختلف جهان مسدود شده است. طبق تخمین‌ها، این دارایی‌ها بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیارد دلار است؛ یعنی چیزی برابر با تولید ناخالص داخلی کشوری مثل کویت یا کنیا (و حدود یک‌ششم تولید ناخالص داخلی خود ایران).
تحریم و مسدود شدن دارایی‌های ایران به همان سال‌های آغاز انقلاب بازمی‌گردد که جمهوری اسلامی ایران با اشغال سفارت آمریکا، رابطه خود با جهان را از همان ابتدا با عناد آغاز کرد. اولین نتیجه این اشغالِ ۴۴۴ روزه، مسدود شدن میلیاردها دلار دارایی‌های ایران در آمریکا بود. در پی پیمان الجزیره ۱۹۸۱ و آزادی گروگان‌ها، مقدمات آزادسازی این درامدها فراهم شد و دادگاهی هم در لاهه هلند بر پا شد که تا امروز هم پابرجا است و وظیفه آن حل اختلافات مالی ایران و آمریکا است. اما ایران و آمریکا در طول این چهار دهه بارها و بارها درگیر شده‌اند تا دولت‌های مختلف آمریکا، از کلینتون و اوبامای دموکرات تا بوش و ترامپِ جمهوری‌خواه، با تحریم‌های مختلف به سراغ ایران بیایند که نه تنها منابع کشورمان در آمریکا که منابع آن در سایر کشورها را هم هدف می‌گیرد.
علت این تحریم‌ها، سیاست‌های نظامی و بین‌المللی جمهوری اسلامی است؛ از جمله برنامه هسته‌ای و حمایت آشکار و طولانی‌مدت از گروه‌هایی مثل حزب‌الله لبنان که در سراسر دنیا، از آٰرژانتین تا بلغارستان، دست به حملات تروریستی می‌زنند. بهای این سیاست‌ها این است که وضع مردم کشوری مثل ایران که از نظر درامدی جزو کشورهای متوسط به بالای جهان محسوب می‌شود، به میزان قابل‌توجهی پایین‌تر از کشورهایی در این سطح است و دولت ایران حتی به دارایی‌های خود هم دسترسی ندارد. بنا به تخمین صندوق جهانی پول، ایران اکنون به حدود ۸.۸ میلیارد دلار ارز خارجی دسترسی دارد که حدود یک‌دهم کل دارایی‌های آن است.
با شکست ترامپ و به قدرت رسیدن جو بایدن دموکرات، دولت حسن روحانی این تصویر را در ایران به دست داده است که این کشور به سوی آزادسازی منابع بلوکه شده خود می‌رود. آقای روحانی روز پنجم اسفندماه در جلسه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت، از توافق با چهار کشور عمان، ژاپن، عراق و کره جنوبی برای آزادسازی پول‌های بلوکه شده خبر داد. سخنگوی دولت، علی ربیعی، نیز قبلا این موضوع را در مورد کره جنوبی گفته و مدعی شده بود که از هفت میلیارد دلار دارایی‌های ایران، حدود یک میلیارد آن در اختیار بانک مرکزی قرار خواهد گرفت. عبدالناصر همتی، رئیس بانک مرکزی ایران، هم همین وعده را داده بود. آقای همتی در دو سال اخیر به عراق، عمان، کره جنوبی و چین سفر کرده است و از چهره‌های بین‌المللی مقابله با تحریم‌های ایران به حساب می‌آيد؛ اما معلوم نیست نتیجه این سفرها و تلاش‌ها دقیقا چه بوده باشد.
از وعده تا واقعیت
اما فرای این وعده‌های مبهم و بدون جزئیات، ایران همچنان برای دستیابی به منابع خود مشکلاتی اساسی دارد.
واقعیت این است که اقدامات دولت ترامپ در تحریم ایران به قدری گسترده است که بایدن، حتی اگر بخواهد هم برای از میان برداشتن آن‌ها با دشواری‌هایی روبه‌رو خواهد بود. مثلا در سپتامبر ۲۰۱۹، ترامپ بانک مرکزی ایران را به عنوان یک نهاد حامی تروریسم تحریم کرد که هرگونه معامله مالی توسط ایران را دشوار می‌کند. البته تا الان بایدن حتی درخواست لغو تحریم‌ها را هم مطرح نکرده است. او می‌گوید در صورتی تحریم‌های هسته‌ای را لغو می‌کند که ایران به تعهدات خود طبق برجام عمل کند. فعلا نه تنها چنین چیزی از سوی ایران صورت نگرفته که هنوز به دعوت اخیر آمریکا و اتحادیه اروپا برای مذاکره هم پاسخ مشخصی داده نشده است؛ گرچه جواد ظریف، وزیر خارجه، تلویحا از این دعوت استقبال کرده بود.
بلافاصله پس از این‌که ایران ظفرمندانه از حل مشکل بلوکه شدن دارایی‌هایش در کره جنوبی خبر داد، واشنگتن و سئول تاکید کردند که این کشور شرق آسیا بدون هماهنگی با متحد آمریکایی‌اش کاری در زمینه آزادی دارایی‌های ایران انجام نخواهد داد. این در حالی است که هفت میلیارد دلار دارایی ایران به این دلیل در کره مسدود هستند که این کشور در سال‌های اول دولت ترامپ از ایران نفت می‌خرید اما پس از ممنوعیت کامل سال ۲۰۱۹ قادر به پرداخت بدهی‌های خود به ایران نشد.
دیدار اخیر آقای همتی با ریو جیونگ هیون، سفیر کره جنوبی در تهران، به نظر موفقیت‌آمیز می‌آمد تا این که اعلامیه وزارت خارجه سئول آب سردی روی طرف ایرانی ریخت. این به خصوص از این جهت مهم است که ایران یک کشتی کره جنوبی را در خلیج‌فارس عملا گروگان گرفته بود و اگر از این روش به راحتی به دارایی‌هایش می‌رسید، سیاست‌های گروگان‌گیری ایران در این زمینه، تایید می‌شد.
در نتیجه، پس از آنکه همتی و ظریف و روحانی از آزادی دارایی‌های ایران گفتند، ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، تاکید کرد که دولت کره جنوبی «به روشنی گفته که یک میلیارد دلار را به ایران تحویل نداده است. می‌دانم که وزارت امور خارجه کره جنوبی بیانیه‌ای در این مورد منتشر و تاکید کرده است که دارایی‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی، تنها پس از مشورت با آمریکا آزاد خواهند شد.»
آقای پرایس افزود که کره جنوبی نقشی کلیدی در تحکیم تحریم‌ها نه تنها علیه ایران که علیه کره شمالی دارد. این گفته یادآور این واقعیت است که سئول هم مثل بیشتر کشورهای دنیا به رابطه با آمریکا خیلی بیشتر اهمیت می‌دهد تا رابطه با جمهوری اسلامی.
مورد مشابه دیگر به ژاپن مربوط می‌شود؛ کشوری که حداقل ۱.۵ میلیارد دلار دارایی‌های ایران در آنجا مسدود شده‌اند. توکیو هم مثل سئول از ایران نفت خرید و به علت تحریم‌ها قادر به پرداخت پولش نیست. حدود چهار ماه پیش بود که جواد ظریف در گفت‌وگو با همتای ژاپنی خود بر خواست محکم تهران برای آزادی این دارایی‌ها تاکید کرد. حالا ایران از آزاد شدن این دارایی‌ها صحبت می‌کند اما منابع ژاپنی چیزی در این مورد نگفته‌اند و جزئیاتی ارائه نشده است. توکیو نیز رابطه‌ای نزدیک با واشنگتن دارد و در استراتژی بایدن در حوزه اقیانوس آرام نقش مهمی بازی می‌کند. این کشور نیز بدون هماهنگی با آمریکا در این زمینه اقدام نخواهد کرد.
دیگر مشکل ایران مسدود شدن ۱.۶ میلیارد دارایی‌های آن در کشور کوچک لوکزامبورگ در اروپا است. این دارایی‌ها نیز تنها به حکم دادگاه آزاد خواهند شد و معلوم نیست ایران در این زمینه اقدامات لازم را انجام داده باشد.
مسدود شدن دارایی‌های ایران البته محدود به کشورهای هم‌پیمان با آمریکا یا غرب نیست. مثلا حتی در چین، که امروز بزرگترین مشتری نفتی ایران محسوب می‌شود، حدود ۲۰ میلیارد دلار دارایی ایران وجود دارد. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزیر خارجه، چند ماه پیش گفته بود که این پول مسدود نیست و ایران هر وقت بخواهد می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند اما واقعیت این است که چین از موقعیت ضعیف اقتصادی ایران استفاده می‌کند: نفت را ارزان‌تر می‌خرد و پرداخت را هم هر وقت خواست و به هر شیوه‌ای که خواست و ترجیحا برای خرید محصولات چینی که در ایران کمتر طرفدار دارد، انجام می‌دهد. حتی کشور همسایه عراق که ایران از نظر سیاسی و نظامی در سالیان اخیر تا حدود زیادی بر آن سلطه داشته، حدود شش میلیارد دلار به خاطر فروش برق و گاز به ایران بدهکار است و معلوم نیست توافق اخیری که همتی از آن صحبت کرد دقیقا در چه جدول زمانی و چگونه این دارایی‌ها را آزاد کرده است.
آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که تمام کارت‌های اصلی این بازی در دست آمریکا است. تنها تصمیمات این کشور برای لغو تحریم‌های گسترده زمان ترامپ و چراغ سبز به سایر کشورها است که به ایران اجازه دسترسی به دارایی‌های مسدودشده خود را خواهد داد؛ با توجه به درهم تنیده بودن اقتصاد ایران با جهان سیاست، «اقتصاد مقاومتی» نه تنها باعث خودکفایی واقعی اقتصاد ایران نشده که همگام با سیاست خارجی «نگاه به شرق» که بخش‌های گسترده‌ای از حاکمیت آن را تبلیغ می‌کنند، ایران را بیش از هر زمان به استیصال و بن‌بست اقتصادی کشانده است.
