Arash Azizi

پسر بی‌نشان از پدر

قابوس در ۱۸ نوامبر ۱۹۴۰ به دنیا آمد. حتی تصور تفاوت‌های عمان ۲۰۲۰ با عمان ۱۹۴۰ هم دشوار است. خاندان آل سعید چند صد سال است در آن گوشه جنوب شرقی جزیره‌العرب، بر سر قدرت بوده و از موقعیت استراتژیک خود برای بازرگانی و دریانوری استفاد کرده است. مذهب این خاندان، اباضی است – شاخه‌ای از اسلام که به خوارج برمی‌گردد و می‌توان گفت نه شیعه است و نه سنی. پیش از قدرت‌گیری اروپایی‌ها در آفریقا در قرن نوزدهم، آل سعید بخش‌هایی از قاره سیاه را نیز در اختیار خود داشت – از جمله جزیره زنگبار، که امروز بخشی از تانزانیاست. سلطان جمشید،‌ آخرین سلطان زنگبار که در سال ۱۹۶۴ به دست انقلابیون چپ‌گرا سرنگون شد، از همین خاندان است و اسم ایرانی‌اش اتفاقی نیست؛ نزدیکی ایران و خلیج فارس باعث شده بود فارسی از زبان‌های رایج در قلمرو آل سعید باشد.

در زمان سلطان قابوس و پدرش، سعید بن تیمور، قدرت اصلی فرهنگی و نظامی نه ایران، که بریتانیا بود. لندن و این سلطان‌نشین در سال ۱۷۹۸ معاهده دوستی برقرار کرده بودند و عمان از سال ۱۸۹۱ تحت‌الحمایه بریتانیا بود. سلطان سعید درس‌خوانده کالج انگلیسی‌ها در هندوستان بود، در بغدادِ تحت سیطره لندن درس دولت‌داری دیده بود و در آخر کار – که پسرش علیه او کودتا کرد و از تخت پایینش کشید، به همان بریتانیا تبعید شد و همان‌جا درگذشت. دو سال آخر زندگی‌اش را در هتل دورچستر لندن گذراند که امروز در مالکیت یک سلطان مستبد معروف دیگر، حاکم جنجالی برونئی،‌ است. رابطه نزدیک لندن و قابوس هرگز قطع نشد. در سال ۲۰۱۰، ملکه الیزابت دوم برای جشن تولد سلطان – که چهلمین روز ملی عمان هم محسوب می‌شد، به مسقط رفت تا مهمان قابوسی باشد که روزی به دست دربار خودش سرکار آمده بود.

کودتای سال ۱۹۷۰ نقطه عطفی در تاریخ جزیرة‌العرب است. حکومت سلطان سعید ددمنشانه و متوحش و بیشتر شبیه کاریکاتوری از قرون وسطی بود. مشاورین بریتانیایی او همیشه از بی‌مبالاتی‌اش برای کشور متعجب بودند. کل کشوری به آن عظمت شش جاده هموار داشت، در آن هنوز برده‌داری برقرار بود و معروف است که مردم بدون اجازه سلطان، حق خرید سیمان یا عینک به چشم زدن نداشتند. در چنین شرایطی بود که جنبشی انقلابی با رهبری کشورهایی چپ‌گرا، همچون جمهوری خلق چین، در منطقه ظفار عمان پا گرفت؛ جنبشی که امید انقلابیون جهان برای سرنگونی شیوخ مستبد در تمام جزیرة‌العرب بود. چپ‌گرایان ایرانی – همچون مجاهدین و فداییان خلق، نیز به کمک این جنبش شتافتند و تا سال‌ها پایگاه‌هایی در ظفار و همسایه آن، جمهوری دموکراتیک خلق یمن (که تحت سیطره کمونیست‌ها بود) داشتند.

در چنین اوضاعی بود که سلطان قابوسِ ۲۹ ساله برخاست تا چهره آینده کشورش باشد. او که درس‌خوانده آکادمی نظامی بریتانیا در سندهرستِ انگلیس بود، در سال ۱۹۷۰ با حمایت لندن کودتایی بی‌خشونت انجام داد و بر تخت سلطنت نشست. همان‌طور که انقلابیون ایرانی به ظفاری‌ها کمک می‌کردند، نیروهای ارتش شاهنشاهی به یاری سلطان قابوس شتافتند. با حمایت مشترک ایران و عربستان و بریتانیا، ظفاری‌ها شکست خوردند.

سلطان قابوس سعی کرد با استفاده از پول نفت کشورش را وارد قرن بیستم کند. رمز موفقیتش این بود که هم شرایط رفاهی مردمش را بهتر کرد و هم سیاست خارجه‌ای به میان آورد که او را به لنگر ثبات و عدم تعهد در منطقه بدل کرد. حمایت شوروی و چین از ظفار را فراموش کرد و به سرعت با این کشورها رابطه برقرار کرد. در اواخر دهه ۱۹۷۰ که انور سادات، رئیس‌ جمهوری مصر، با اقدامی شجاعانه راه صلح با اسرائیل را پیش گرفت، قابوس از معدود چهره‌های جهان عرب شد که پشت او ایستاد. همین بود که در سال ۱۹۹۴ میزبان اسحاق رابین، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، شد – اولین مقام عالی این کشور که از یکی از کشورهای منطقه خلیج فارس دیدار می‌کرد. شیمون پرز در سال ۱۹۹۶ و بنیامین نتانیاهو در سال ۲۰۱۸ نیز مهمان مسقط شدند.

در سال ۱۹۸۱ عمان از کشورهای بنیان‌گذار «شورای همکاری خلیج» شد که متشکل از پادشاهی‌های عرب حاشیه خلیج فارس است و عربستان در آن نقشی کلیدی دارد. عمان در عین حال در پی انقلاب ۵۷ و سر کار آمدن جمهوری اسلامی، رابطه خود را هرگز با ایران قطع نکرد. سفیر عمان در ایران در همان اولین ماه‌های انقلاب با آیت‌الله خمینی دیدار کرد تا رابطه تهران-مسقط پابرجا بماند. همین بود که در سال ۲۰۱۱، میانجی آزادی سه کوهنورد آمریکایی محصور در ایران شد و چند سال بعد نقشی کلیدی در پیشبرد مذاکرات هسته‌ای داشت.