Arash Azizi

قطر اما در حالی شاهد حضور مقامات عالی از کشورهای دوردستی همچون مالزی، لهستان و ال سالوادور بود که خودش از جانب تنها همسایه خاکی‌اش، عربستان، و چندین کشور منطقه، تحت انزوا قرار دارد. عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر، در ژوئن ۲۰۱۷ به قطر اتهام همکاری با ایران و پشتیبانی از تروریسم زدند و روابط دیپلماتیک و تجاری خود را با آن قطع کردند. به همین علت، شکاف‌های منطقه از همیشه عمیق‌تر شده است. به‌ویژه با توجه به این‌که دولت آمریکا (که معمولا می‌کوشد تا چنین اختلافاتی را بین کشورهای منطقه کاهش دهد) این‌بار خود آتش‌بیار معرکه است و هرچند سیاست رسمی‌اش رقم زدن آشتی بین روحه و دیاض است، با رویکرد «فشار حداکثری»، از هرگونه اقدامی علیه ایران و متحدانش در منطقه حمایت می‌کند.

اما حتی اگر چشم‌انداز مستقیمی هم برای آشتی میان تهران و ریاض نباشد، آیا ممکن خواهد بود که حل تخاصم دوحه و ریاض (که برای هر دو طرف منافع بسیاری خواهد داشت)‌ غیرمستقیم به جنگ سرد منطقه خاتمه دهد، یا حداقل آتش قائله بین ایران و عربستان را سرد کند؟

اخیرا گزارش‌هایی مبنی بر مذاکرات مستقیم محرمانه بین تهران و ریاض منتشر شده است. برخی تحلیل‌گران می‌گویند که این امر، نشان از آن دارد که ریاض (و حتی بیش‌تر از آن، ابوظبی)‌ می‌خواهند راه خود را از دولت ترامپ جدا کنند و رویکرد مسالمت‌آمیزتری نسبت به ایران در پیش بگیرند. این نظریه‌ را پیتر هن، استاد علوم سیاسی در دانشگاه ورمانت و نویسنده کتاب «سیاست اسلامی، دولت‌های مسلمان و تنش‌ در مقابله با تروریسم»، در مقاله‌ای که روز شنبه در «واشنگتن پست» نوشت، مطرح کرد. آقای هن می‌گوید، ریاض و ابوظبی که بر خلاف آمریکا باید در سایه ایران زندگی کنند، اشتهایی برای درگیری با آن کشور ندارند.

در روز سه‌شنبه هفته گذشته شاهد بودیم که شیخ عبدالله بن ناصر آل ثانی، نخست‌وزیر قطر، به عربستان رفت تا در نشست سالیانه «شورای همکاری خلیج» که مجمع کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس است، شرکت کند. این عالی‌ترین حضور قطر در این شورای شش کشوره از سال ۲۰۱۷ تا کنون بوده است.

در مجمع دوحه اما خبر اصلی از سوی یک آل ثانی دیگر آمد. محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر خارجه قطر، مدعی شد که پیشرفت‌هایی در حل تخاصم بین ریاض و دوحه پیش آمده است؛ خبری که به سرعت تیتر رسانه‌ها شد.

صحبت‌های وزیر خارجه قطر امیدهای بسیاری ایجاد کرد، اما آن امیدها به سرعت با حرف‌های انور قرقاش، وزیر مشاور خارجه امارات، نقش بر آب شد. آقای قرقاش که از دیپلمات‌های ارشد منطقه است، در صحبت‌هایی تند گفت که قطری‌ها با چنین حرف‌هایی عامدانه فقط از عربستان نام می‌برند و نه سه کشور دیگر (امارات، بحرین و مصر) و هدف‌شان ایجاد اختلاف بین ائتلاف ضدقطری است. قرقاش گفت: «ریاض رهبر جبهه وسیعی از کشورهای برادر در این مسئله و سایر مسایل منطقه است، و تعهدات عربستان به مطالبات و متحدانش، ضروری و مستحکم است.»

نشست دوحه اما شاهد شرکت جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، نیز بود و او واکنشی کاملا متفاوت به این خبر داشت. او در پاسخ به این پرسش که آيا آشتی قطر و عربستان برای ایران مفید خواهد بود، گفت: «البته که چنین است.»

ظریف در نشست دوحه جلسات متعددی داشت. روز یکشنبه هم با همتای قطری‌اش دیدار کرد، هم با نخست‌وزیر قطر. او همچنین جلسه‌ای با گروه «بزرگ‌ترها» (اُلدرز)‌ داشت که متشکل از ریش سفیدهای سیاست بین‌الملل، مانند دبیران کل سابق سازمان ملل است. رسانه‌ها به همزمانی حضور ظریف با حضور وزیر خزانه‌داری آمریکا و سفیر آمریکا در قطر هم اشاره کردند، و این بحث که شاید دیداری محرمانه بین ایرانی‌ها و آمریکایی‌ها صورت گرفته باشد، مطرح شد. گمانه‌زنی‌هایی از این قبیل، در پی رد و بدل کردن زندانی بین ایران و آمریکا و چراغ سبزی است که ترامپ برای مذاکرات بیشتر به تهران نشان داده است.

ظریفِ که در دوحه با وزیر خارجه لهستان و مشاور امنیت ملی عراق هم دیدار کرد، در سخنان خود حرف‌های همیشگی‌اش را در مورد مسایل منطقه تکرار کرد. او پرسید:‌ «می‌توان همسایگان خود را از امنیت محروم کرد و اما به امنیت رسید؟ نه. امنیت امروز به مسایلی مثل تغییرات اقلیمی مربوط می‌شود که حد و مرز ندارد.» وزیر خارجه ایران با اعلام آمادگی ایران برای امتیاز دادن، گفت: «ما همه باید رویکردمان را عوض کنیم، همه باید ذهنیت‌مان را عوض کنیم، هیچ کشور واحدی نمی‌تواند به تنهایی این کار را انجام دهد.»

ظریف البته به انتقادات آشنای خود از کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس نیز ادامه داد، و گفت که از ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ یک ربع کل واردات تسلیحات جهانی توسط «دولت‌های حاشیه خلیج فارس» انجام شده است که تقریبا دوبرابر پنج سال پیش است، «که آن هم میزان بالایی بود.» او گفت: «کشورهای ثروتمند منطقه باور دارند که همه چیز را می‌توان خرید. متاسفانه سیاست خارجه بعضی‌ها را هم می‌شود خرید.»

نکته «ظریفِ» حرف‌های آقای ظریف این است که او همیشه دریچه آشتی ایران با عربستان و سایر کشورها را باز گذاشته است و از خواست تهران برای مذاکره و آشتی با این کشورها سخن گفته است. حالا باید دید که آیا سفر او به دوحه، تحفه خاصی به ارمغان آورده است و می‌تواند درکنار سایر تحولات قدمی به سوی آشتی بین مثلث قطر، ایران و عربستان بردارد، یا خیر.

از دیگر چهره‌های شاخص شرکت‌کننده در نشست دوحه، نجیب ابوکیله، رئیس‌ جمهوری فلسطینی‌تبار ال‌سالوادور بود که در سخنانش گفت: «ایجاد جهانی که تمام نسل‌های بشر از طلوع تمدن تا کنون رویای‌ آن‌را دیده‌اند، مسئولیت ما است، چون ما موادی در اختیار داریم که بشریت هرگز نداشته است. بیایید فرمولی برای این عصر جدید پیدا کنیم. منتظر چه هستیم؟»

ماهاتیر محمد، نخست‌وزیر ۹۴ ساله مالزی، نیز از چهره‌هایی بود که توجه‌‌ها را به خود جلب کرد. او که رابطه صمیمی و خانوادگی قدیمی با جواد ظریف دارد، در سخنانش از تحریم‌های آمریکا علیه ایران انتقاد کرد. نخست‌وزیر این کشور آسیای جنوب شرقی، گفت: «مالزی حامی تحمیل مجدد تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه ایران نیست.»‌ او همچنین گفت که کشورش به خاطر تحریم‌ها علیه ایران مثل خیلی کشورهای دیگر «بازاری بزرگ» را از دست داده است، و افزود: «این تحریم‌ها به روشنی ناقض منشور سازمان ملل و قانون بین‌الملل هستند. اعمال تحریم، تنها در انطباق با منشور و توسط سازمان ملل ممکن است.»

مالزی قرار است حدود یک سال دیگر (نوامبر ۲۰۲۰)‌ میزبان نشست «مجمع اقتصادی آسیا پاسیفیک» باشد که شاهد شرکت بعضی از قدرتمندترین کشورهای جهان، از جمله چین، آمریکا، روسیه، ژاپن، و کانادا خواهد بود. معلوم نیست که این دولت‌مرد پیر بخواهد از مقدمات این نشست و خود آن، برای پیش بردن صلح و آشتی بین کشورهای خاورمیانه بهره ببرد یا نه. البته اگر أراده‌ای در تهران، دوحه و ریاض برای آشتی وجود داشته باشد، کشور میانجی کم نیست. پاکستان، ژاپن، آمریکا و کویت، از جمله کشورهایی هستند که برای میانجیگری بین دوحه و ریاض و یا تهران و ریاض، اعلام آمادگی کرده‌اند. اما تا عالی‌ترین مقامات کشورهای منطقه تصمیمات کلیدی را نگیرند، کاری از دست هیچ میانجی‌ای برنخواهد آمد.