«ایلان ماسک» با بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار دارایی ثروتمندترین مرد جهان است. گستره نفوذ و قدرت او اما حتی شاید بیش از آن چیزی است که از این عدد بر می‌آید. اما آیا این میلیاردر قدرتمند می‌تواند یارای جنبش مردم آزادی‌خواهانه مردم ایران باشد؟
***
کافی است به چند شرکت که در اختیار دارد فکر کنیم: ماهواره‌های «استارلینک» یارای ارتش اوکراین در مهم‌ترین جنگ کنونی دنیا هستند، موشک‌های «اسپیس ایکس» نیروهای ناسا را به ایستگاه بین‌المللی فضایی می‌رسانند، ایستگاه‌های شارژ خودروهای برقی «تسلا» چهره جاده‌های سراسر آمریکا را عوض کردهاند و توییتر که حالا تبدیل به «ایکس» شده با وجود تلاطم‌هایی که به خود دیده هنوز از مهم‌ترین رسانه‌های اجتماعی جهان است.
ماسک این اواخر تازه با تاسیس شرکتی جدید وارد عرصه هوش مصنوعی هم شده است. لقب «قدرتمندترین فرد دنیا» معمولا به رئیس‌جمهور آمریکا داده می‌شود اما امروز این میلیاردر ۵۲ ساله اهل آفریقای جنوبی در قدرت و نفوذ شاید خیلی کم‌تر از «جو بایدن» نباشد.
ماسک در سطح جهان طرفداران بسیاری دارد و در ایران نیز. در اولین هفته‌های خیزش مردمی سال گذشته، که به اولین سالگرد آن نزدیک می‌شویم، بسیاری امید داشتند که پاسخ این سوال مثبت باشد. مگر نه که ماسک با پایانه‌های «استارلینک» اینترنت ماهواره‌ای را در اختیار مردم و ارتش اوکراین گذاشته بود و این‌گونه به نبرد آن کشور علیه تجاوز روسیه کمک کرده بود؟ آیا او نمی‌توانست همین کمک را به ایرانیان کند و جلوی قطع اینترنت توسط جمهوری اسلامی را بگیرد؟
تفاوت ایران و اوکراین البته واضح بود. ماسک با همکاری دولت اوکراین و با تامین مالی دولت آمریکا بود که پایانه‌های استارلینک را وارد خاک این کشور کرده بود. در ایران اما هرگونه وارد کردنی می‌بایست به صورت قاچاقی صورت می‌گرفت و به این امید که جمهوری اسلامی نتواند پایانه‌ها را پیدا و نابود کند.
با این همه نشانه‌های مثبتی از سوی ماسک مشاهده شد. هنوز دو هفته از آغاز جنبش نگذشته بود که او در گفتگویی با «کریم سجادپور»، کارشناس بنیاد کارنگی در واشنگتن، گفت: «استارلینک اکنون در ایران فعال شده. نیازمند استفاده از پایانه‌های درون کشوری است که احتمالا حکومت اجازه‌اش را نمی‌دهد اما اگر کسی بتواند پایانه‌ها را وارد ایران کند، کار می‌کنند.»
این‌که ماسک حاضر شده بود با سجادپور که از مخالفان شناخته‌شده جمهوری اسلامی در واشنگتن است، صحبت کند خود نشانه مثبتی بود. سجادپور در مورد اهمیت موضوع اینترنت به «ایران‌وایر» می‌گوید: «دسترسی بی‌مانع به اینترنت امروز برای انسان مثل اکسیژن است. جمهوری اسلامی کوشید هم الکل و هم دیش‌های ماهواره‌ای را ممنوع کند اما امروز هر دو در ایران فراوان یافت می‌شوند.»
سجادپور در روز ۲۵ سپتامبر سال گذشته ضمن نقل صحبتش با ماسک در توییتر نوشت که مقامات دولت بایدن نیز حاضر به کمک رساندن استارلینک به ایران هستند اما همچنان دو چالش پیش رو است: یکی مالی که نیاز به جمع‌آوری صدها میلیون دلار دارد و دیگری معضل لجستیکیِ رساندن پایانه‌ها به ایران علیرغم مخالفت جمهوری اسلامی. سجادپور اشاره کرد که کمک دولت آمریکا، استارلینک و همچنین چهره‌های ایرانی‌تبار صنعت فن‌آوری در دره سیلیکون آمریکا (که بسیاری با ماسک سر دوستی دارند) می‌تواند چاره‌ساز باشد.
در آن روزهای پر حادثه اخبار مثبت دیگری هم منتشر شد. در صفحات تلگرامی مختلف عکس و فیلم پایانه‌های استارلینک منتشر شد که بعضا از خاک اقلیم کردستان عراق به ایران رسانده شده بودند. یک کنشگر کرد ایرانی که بدون افشای نامش با ایران‌وایر صحبت کرد تایید کرد که برخی کنشگران با تلاش خود به استارلینک دسترسی پیدا کردهاند و از آن برای تامین گروه‌هایی از این کنشگران استفاده کردهاند.
در روز ۲۱ اکتبر بود که سجادپور در توییتر فیلمی منتشر کرد که به گفته او از سوی برخی از کنشگران به دستش رسیده بود و نشان می‌داد که استارلینک در مواردی برپا شده است. به گفته او این کنشگران ده‌ها پایانه استارلینک را به راه انداخته‌اند. سجادپور اما بر محدودیت تلاش‌های موجود تاکید داشت و نوشت: «این تلاش‌ها هنوز کاملا در اول کارند. اما کنشگران شواهدی دارند که نشان می‌دهد پایانه‌ها کار می‌کند و مدعی هستند که احتیاط‌های لازم را کردهاند تا خطر استفاده برای کاربران کاهش پیدا کند.»
مهم‌تر آن‌که سجادپور تاکید کرد: «این تلاش‌ها مستقل از هرگونه تلاش دولت آمریکا برای وارد کردن پایانه‌های استارلینک به ایران هستند و هدف‌شان افزودن بر (و نه جایگزینی) سایر ابزارها از جمله «وی پی ان» برای دور زدن سانسور حکومتی در ایران است.»
به گفته سجادپور، خواست کنشگران از ماسک و استارلینک این بود که تیمی درون این شرکت برای پشتیبانی از این تلاش در ایران و رسیدگی به «مسائل مشخص فنی، ایمنی و لجستیکی/مالی» بر پا شود. این کارشناس افزود که یک چهره شاخص از جامعه فن‌آوری ایرانی‌های آمریکا به او گفته که قصد دارد چند هزار پایانه استارلینک را در شش ماه آینده وارد ایران کند.
با این وجود دشواری‌های موجود ظاهرا بیشتر از آن چیزی بود که تصور می‌رفت. در اواخر دسامبر، با وجود گذشت بیش از سه ماه از آغاز جنبش، خود ماسک در توییتر نوشت تنها حدود ۱۰۰ پایانه استارلینک در ایران وجود دارد. مقامات جمهوری اسلامی مدعی شدند که این رقم ۸۰۰ پایانه است. امروز، با گذشت قریب یک سال، کارشناسان می‌گویند که تنها حدود ۳۰۰ پایانه استارلینک در ایران فعال هستند.
برخی کنشگران از تلاش‌های سجادپور و دیگران برای فرستادن استارلینک به ایران تقدیر می‌کردند و آن‌ها را مثبت می‌دانستند، حتی اگر هنوز به موفقیت چندانی نرسیده است. یک کنشگر مقیم ایران که درگیر مساله استارلینک است و بدون افشای نامش با ایران‌وایر صحبت کرد، می‌گوید: «صحبت سجادپور با ماسک واقعا مهم و مفید بود چون به همه موانع اصلی هم توجه شده بود و تلاش‌های بسیاری هم صورت گرفت در یک بازه زمانی کوتاه. اما تا جایی که من اطلاع دارم متاسفانه دولت آمریکا همکاری لازم را نکرد.»
اتکای بیش از حد به استارلینک البته از ابتدا مخالفانی نیز داشت. در همان ماه اکتبر ۲۰۲۲ وقتی جمعی از کنشگران حقوق بشری و دیجیتال ایرانی در کشوری اروپایی گرد هم آمده بودند تا در مورد راه‌های پیش رو گفتگو کنند، برخی‌ها این مخالفت را ابراز کردند.
«امیر رشیدی»، پژوهشگر و کنشگر امنیت اینترنت، از جمله کسانی بود که از ابتدا نگاهی خوش‌بینانه به قابلیت‌های استارلینک نداشت. او در گفتگویی تلفنی با ایران‌وایر از تورینِ ایتالیا تاکید می‌کند که قطعا مخالفتی با استارلینک و استفاده از آن در ایران ندارد و می‌گوید: «هر چیزی یک بیت داده هم به ایران بفرستد من موافق آن هستم.»
نگرانی رشیدی اما از ابتدا این بود که به اندازه کافی به دشواری‌های استفاده از استارلینک فکر نشده بود. تصور او این بود که اتکای بیش از حد به این راه مقابله با انسداد اینترنت جلوی پژوهش بیشتر راجع به راه‌های ساده‌تر و دردسترس‌تر را می‌گیرد. او به سه چالش اصلی در استفاده گسترده از استارلینک اشاره می‌کند که دو موردش همان‌ها هستند که سجادپور هم گفته بود: هزینه تجهیزات و چگونگی فرستادن آن‌ها به درون خاک ایران. چالش سوم دیگر اما قانونی است. از آن‌جا که دولت‌های جهان همگی عضو «اتحادیه بین‌المللی مخابرات» هستند که مستقر در ژنو و بخشی از سازمان ملل است، حاکمیت جمهوری اسلامی بر ایران را می‌پذیرند و برپایی زیرساخت‌های اینترنت در ایران بدون اجازه حکومت را غیرقانونی می‌دانند. رشیدی می‌گوید: «اساسا دعوایی بر سر تعریف اینترنت بین ما کنشگران با حکومت‌ها هست. ما می‌گوییم نباید گذاشت برای اینترنت مرزگذاری شود و آن‌ها اما مخالفت می‌کنند. بنابراین می‌گویند برای زیرساخت‌های حکومتی باید از حکومت اجازه گرفت و توافق‌های بین‌المللی در این زمینه وجود دارد.» به گفته رشیدی، در همین موضوع استارلینک، جمهوری اسلامی شکایتی در اتحادیه بین‌المللی مخابرات مطرح کرده که کنش‌گرانی همچون رشیدی در حال حاضر مشغول مقابله با آن هستند. معضل دیگری که این پژوهشگر به آن اشاره می‌کند، تحریم‌های آمریکا است که هرگونه داد و ستد مربوط به ایران را با مشکل مواجه می‌کند.
رشیدی می‌گوید: «به هیچ کدام از پیچیدگی‌ها فکر نشده بود. الان بعد از یک سال کجاییم؟ تنها ۲۰۰ تا ۳۰۰ پایانه استارلینک در ایران فعال هستند. بعد ما جایی مثل استان سیستان و بلوچستان را داریم که ۸۰ درصد مردمش اصلا با تلفن همراه به اینترنت وصل هستند.» او یادآوری می‌کند که به علت ثابت بودن پایانه‌های استارلینک استفاده تلفن‌های همراه متحرک از آن‌ها راحت نیست.
این پژوهشگر بار دیگر تاکید می‌کند که مخالفتی با استفاده از استارلینک ندارد اما می‌افزاید: «خطر اما این‌جا است که تمام تمرکز برود روی استارلینک. در حالی که منابع باید صرف وی پی ان‌ها و تحقیقات راجع به روش‌های آلترناتیو باشد. مثلا از همان اولین قطع اینترنت، در آن دوره دوازده روزه دی‌ماه ۹۸، ما و برخی بچه‌های «تِکی» [اهل فن‌آوری] که انفرادی تحقیق می‌کردند دنبال این بودیم که چطور «۲ هاب سولوشن» جلو برود.» او توضیح می‌دهد که در این شیوه، کامپیوتری از بیرون ایران به کامپیوتری درون ایران وصل می‌شود و به آن اینترنت می‌رساند و از طریق آن به بقیه نیز اینترنت رسانده می‌شود. یا همین‌که اصلا اگر کسی درون ایران به اینترنت دسترسی دارد چطور می‌تواند به بقیه هم وصل شود؟
اعتماد به ماسک؟
ماسک هفته گذشته موضوع مقاله مفصلی در مجله «نیویورکر» به قلم «رانن فارو»، روزنامه‌نگار سرشناس، بود. در این مقاله انتقادی به این اشاره شده که چطور نزدیکی ماسک به حکومت‌های چین و روسیه باعث شده همیشه متحد پایداری برای اوکراین نباشد. بسیاری از چهره‌های نظامی و دولتی آمریکا که فارو با آن‌ها مصاحبه کرده در ضمن از این گلایه می‌کنند که دولت آمریکا در مواردی بسیاری حساس بیش از حد متکی به ماسک است و او را غیرقابل اعتماد می‌دانند.
رشیدی نیز می‌گوید: «ایلان ماسک آدمی نیست که بشود به او اعتماد کرد. این‌را بخاطر کارنامه‌اش می‌گوییم. چون معلوم نیست امروز و فردا چکار می‌کند. در همین توییتر دیدیم که تمام تیم حقوق بشر را اخراج کند، تیمی که با سازمان‌های غیردولتی کار می‌کرد یا تیمی که مسوول شناسایی محتوا بود اخراج کرد. چطور می‌توانیم به کسی اعتماد کنیم که تمام اصول حقوق بشر را فدا کرد؟»
در مقاله «نیویورکر» نیز موارد متعدد دیگری از غیر قابل اعتماد بودن ماسک به چشم می‌خورد. با این‌که استارلینک در ابتدا کمک‌رسان ارتش اوکراین در جنگ بود، ماسک به زودی در این زمینه سنگ‌اندازی کرد. یکی از تکان‌دهنده‌ترین قسمت‌های گزارش جایی است که نیروهای اوکراینی از این می‌گویند که حین یکی از عملیات‌های خود در جنوب کشور ناگهان متوجه شده‌اند که قابلیت ارتباطی را از دست داده‌اند. سربازی به نام میکولا که با «نیویورکر» صحبت کرده، می‌گوید: «خیلی نزدیک خط مقدم بودیم که استارلینک ناگهان از کار افتاد.» مقامات آمریکایی و اوکراینی به فارو گفتند که به باور آن‌ها شرکت «اسپیس ایکس» عامدانه تماس اوکراینی‌ها را قطع کرده است. این شرکت پیش از این (در سپتامبر سال گذشته) اعلام کرده بود که هیچ پایانه‌ای به اوکراین اهدا نمی‌کند و حالا حتی اگر دولت آمریکا و اوکراینی‌های خارج از کشور هزینه را تامین می‌کردند هم، تضمینی برای استفاده نبود.
در همان ماه سپتامبر در ضمن شاهد بودیم که ماسک در همایشی در آسپنِ آمریکا مدعی شد: «پوتین خواهان صلح است. ما باید برای صلح با پوتین مذاکره کنیم.» ماسک مدتی بعد طرح صلح خودش را در توییتر منتشر کرد که به موجب آن باید همه‌پرسی‌های جدیدی برای تغییر مرزهای اوکراین برگزار شود و شبه‌جزیره کریمه، که اکثریت عظیم کشورهای جهان آن‌را بخشی از خاک اوکراین می‌دانند، باید به خاک روسیه اشغال‌گر الحاق شود. با این حساب ثروتمندترین مرد جهان خواهان دست بردن به تمامیت ارضی اوکراینی بود که مردمش برای دفاع از مرزهای کشور مدت‌ها است درگیر نبرد هستند.
ماسک به مقامات پنتاگون گفت که شخصا با پوتین در تماس بوده است گرچه بعدها منکر چنین چیزی شد. این واقعیت که کسی با قدرت ماسک و نزدیکی‌اش به ارتش آمریکا شخصا با پوتین در تماس باشد، برای بسیاری پذیرفتنی نبود.
اما مهم‌تر از ارتباط ماسک با پوتین ارتباطش با حکومت چین است. حدود نیمی از تمامی خودروهای تسلا در یک کارخانه در شانگهای تولید می‌شوند و همین است که ماسک در سفرهایش به چین روابط نزدیکی با حاکمان این کشور داشته و نمی‌خواهد خشم آن‌ها را برگزیند. او این اواخر حتی طرحی برای پایان استقلال تایوان و تقسیم کردن حکومت جزیره با دولت پکن را مطرح کرده بود. ماسک در ضمن در گفتگویی با روزنامه «فایننشال تایمز» لندن اذعان داشت که پکن تصمیم او برای ارائه اینترنت به اوکراین را نمی‌پسندد و از او خواسته شده اطمینان دهد که استارلینک را وارد خاک چین نمی‌کند.
مدیریت ماسک در توییتر و گرایش‌های سیاسی او نیز باعث شده طرفداران اوکراین نگران اتکا به او باشند. از زمان بازگشت او به توییتر، حساب‌هایی که از طرف کرملین پخش سواطلاعات می‌کنند، دست بازتری پیدا کردهاند. او اعلام کرد که در انتخابات میان‌دوره‌ای سال گذشته از حزب جمهوری‌خواه حمایت می‌کند و نشانه‌های بسیاری هست که به جناح راست در سیاست آمریکا نزدیک شده است.
در حال حاضر، بیشتر مخالفان جدی حمایت نظامی آمریکا از اوکراین در حزب جمهوری‌خواه و این جناح سیاسی هستند. البته این مخالفان در میان چپ‌ها هم پیدا می‌شوند، اما تمام چهره‌های شاخص جناح چپ در کنگره آمریکا همچون «برنی سندرز» و «الکساندرا اوکاسیا کورتز» تابه‌حال از تسلیح اوکراین و گسترش ناتو حمایت کردهاند. در مقابل اقلیتی قابل توجه از نمایندگان جمهوری‌خواه کنگره مخالفت حمایت مالی از اوکراین هستند و شاخص‌ترین چهره جمهوری‌خواه، «دونالد ترامپ»، می‌گوید که جنگ اوکراین موضوع مهمی برای ایلان ماسک نیست. ران دسنتیس، دیگر چهره شاخص جمهوری‌خواه که نزدیک به ماسک است، نیز موضع مشابهی اعلام کرده. ویوک راماسوآمی، که در میان نامزدهای ریاست‌جمهوری این حزب سومین آرای بالا را دارد خواهان قطع هرگونه کمک نظامی به اوکراین و زمین دادن این کشور به روسیه است.
در این میان تعجبی نیست که بسیاری جوانان اوکراینی نیز دل خوشی از ماسک نداشته باشند. میرا، دانشجوی جوان اوکراینی مقیم کی‌یف که در رسانه‌های اجتماعی بخاطر مقابله‌اش با دروغ‌های کرملین معروف است، به ایران‌وایر می‌گوید: «استارلینک به بخشی حیاتی برای ارتباطات بسیاریاز سربازان و شهروندان غیرنظامی در اوکراین بدل شده. اما ماسک به هیچ وجه آدم قابل اعتمادی نیست. حتی پنتاگون که حاضر است برای اوکراین استارلینک بخرد هم به نظر من به او اعتمادی ندارد.»
میرا در انتقاد از مدیریت ماسک بر توییتر می‌گوید: «او تبلیغات روسیه را تکرار می‌کند، از حساب‌هایی حمایت می‌کند که معلوم است هدف‌شان گفتگو و بیان واقعیات نیست و در نتیجه تصویری بسیار یک‌جانبه از اوکراین به دست داده می‌شود که هم‌جهت با منافع روسیه است. ما اغلب می‌شنویم که مبلغان حکومت روسیه نظر مثبتی نسبت به ماسک دارند و به نظرم همین به خودی خود گویا است.»
با این همه اینترنت ماهواره‌ای محدود به استارلینک نیست و تلاش برای رساندن آن به ایران ادامه خواهد داشت.
سجادپور به ایران‌وایر می‌گوید: «استارلینک شرکت جدیدی است و در حال حاضر تقاضای اینترنت ماهواره‌ای بسیار بیشتر از عرضه آن است. تحولات یک شبه اتفاق نمی‌افتند. اما فکر می‌کنم در طول دهه آینده اینترنت ماهواره‌ای در ایران به اندازه دیش‌های ماهواره تلویزیونی رایج شود.»
